Azərbaycanda teatr sənətinin doğuluşunda
görkəmli rol oynayan simalardan biri Hüseyn Ərəblinskidir.
1906-cı ildə Sarabski ilə bir yerdə Ərəblinski
ilə ilk dəfə tanış olduğum günləri
yaxşı xatırlayıram. Ərəblinski o
zaman teatr tamaşaları göstərən bir qrup
təşəbbüsçülər— həvəskarlar
ilə bir yerdə oynayırdı.
Ərəblinski hələ o vaxt həvəskarlar
arasında özünün aktyorluq sənətinə
bəslədiyi tükənməz arzusu, səmimiyyəti,
coşqunluğu ilə başqalarından çox
fərqlənir və yüksəkdə dururdu. O,
məşğələlərdə də özünü
səhnədə olduğu kimi hiss edirdi, rolunun xüsusiyyətlərini
bütün incəliklərinə qədər yaşayırdı,
tamaşaçının fikrini, duyğusunu məharətlə
öz əlinə alırdı. Ərəblinski
səhnə fəaliyyətinə başladığı
gündən əsil sənətkar—professional aktyor
olmaq üçün möhkəm bir istiqamət
tutmuşdu. O, sənət aləmində qorxmaz və
cəsur idi. Qara qüvvələrin, çar satraplarının,
ruhanilərin hər cür müqavimətinə
baxmayaraq Ərəblinski Azərbaycanda möhkəm
aktyor kollektivinə malik olan doğma teatr yaratmaq
uğrunda mübarizədə ruhdan düşməyən,
yorulmaq bilməyən bir enerji ilə çalışan,
hər çətinliyə sinə gərən, bu
yolda büdrəməyən bir qəhrəman idi.
O, öz sənətini bütün varlığı
ilə sevir və onu hər şeydən yüksək
tuturdu.
Hüseyn Ərəblinski ilə tanışlığımızda
onun özünə məxsus bəyənilməli
bir xüsusiyyəti heç vaxt mənim yadımdan
çıxmır: bu, onun öyrənmək talantı,
həssaslığı və öyrətmək
bacarığı idi. O, başlıca olaraq xalqdan
və o dövrdəki rus artistlərindən öyrənirdi.
Ərəblinski Bakıda ən yaxşı rus artistləri
ilə yaxın əlaqə saxlayırdı, onlardan
öyrənər və öz həvəskar yoldaşlarına
öyrədərdi.
Ərəblinski aktyor üçün kulturalı
olmağı ən yüksək tələb sayırdı.
Bu işdə o başqalarına nümunə idi.
Ehtiyac və yoxsulluq içində yaşamasına
baxmayaraq, yeməyindən kəsib təmiz geyinər,
zahiri görkəminə fikir verərdi. O, təmiz
və səliqəli geyinməklə də camaatda
aktyora—sənətkara qarşı yaxşı tə'sir
oyadır və onların rəğbətini qazanırdı.
Demək olar ki, o vaxt birinci olaraq bığını
qırxdıran Ərəblinski idi. Qüvvətli
aktyor—sənətkar olmaq üçün qızğın
arzu ilə çalışan Ərəblinski tez
yüksəldi, professional artist oldu və həvəskarlar
dərnəyində həm artist və həm də
rejissor sifəti ilə işləməyə başladı.
Ərəblinski «Hamlet», «Otello», «Ağa Məhəmməd
Şah Qacar» kimi əsərlərin tamaşaya qoyulmasının
təşkilatçısı, təşəbbüsçüsü
olduğu kimi, Hamlet, Otello, Ağa Məhəmməd
Şah Qacar rollarını böyük ustalıqla
oynamış və doğru obraz yaratmışdır.
Ərəblinskidən sonra gələn artistlər
bu obrazları yaratmaqda yalnız onun yolunu davam etdirmiş
və beləliklə inkişaf etmişlər.
Yaxşı yadımdadır. 1916— 1917-ci illərdə
biz Ərəblinskini opera teatrımızın rejissorluğuna
çağırdıq. O, öldürüldüyü
günədək bizimlə birlikdə işlədi,
opera təşkilatımızın rejissoru oldu.
Opera artistləri yetişməsində, onların
yüksəlişində Ərəblinskinin fədakarlığı
olduqca böyükdür və unudulmazdır.
Ərəblinski «Arşın mal alan», «O olmasın,
bu olsun» operettalarında rejissor olardı. Mən
onun rejissor dərslərində çox iştirak
edər və artistlərlə söhbətinə
qulaq asardım. Doğrudan da Ərəblinski insanı
heyrətə salan və sevindirən bacarığa
malik idi. O, bu operettalarda artistlərin yerli tipləri
qüvvətli, inandırıcı ifa etməsinə
çox dərindən fikir verərdi, hər tipi
yaratmaqda düzgün mühakimə yürüdərdi.
Hər artistə təklikdə yanaşar, hər
bir hərəkəti dəfələrlə təkrar
edər və öyrədərdi. O zaman gənc
artistlərdə öz talantlarını inkişaf
etdirmək üçün bir durğunluq vardı.
Qaranlıq mühit onlara tə'sir edirdi. Lakin Ərəblinski
artistlərə qayğılı, mehribancasına
köməklik edər, onlara təkan verərdi.
O, talantları üzə çıxarır, tanıtdırır,
inkişaf etdirir və artistlərdə öz qüvvələrinə
möhkəm inam yaradırdı.
Hüseyn Ərəblinskinin teatr sənəti aləmində
məharəti belə idi. Revolyusiyadan qabaq teatr tariximizə
ötəri bir nəzər saldıqda Ərəblinskinin
teatr sənətinin hər sahəsində— istər
özünün qabiliyyətli aktyor olması, artistlər
tərbiyə etməsi və istərsə rejissorluqda
ustalığı ilə nə qədər böyük
əməklər sərf etdiyi göz qarşısında
canlanır.
Acı keçmişdə, qaranlıq mühitdə
böyük sənətkar Ərəblinskini qiymətləndirən
olmadı. Kütbeyin ağalar, milyonerlər, tacirlər,
ruhanilər.... Ərəblinski kimi sənətkarları
nəinki qiymətləndirmir, hətta onları
daima ölümlə təhdid edir, sıxışdırırdılar.
Ərəblinski də nadanlıq və avamlıq
qurbanı oldu. Onun öldürülməsi böyük
bir faciə idi. Bu cür faciə təkcə Ərəblinskinin
başına gəlmədi. Çar satraplarının
ağalığı və müsavatçıların
quldurluğu dövründə əməkçi
xalqımız özünün çox qiymətli
adamlarını itirdi.
Çox ümidlər verən Ərəblinski
revolyusiyadan sonra yaşasaydı, öz talantını
qat-qat inkişaf etdirmək üçün geniş
imkan tapar və səhnəmizə çox xeyir verərdi.
Biz Ərəblinskinin öldürülməsinin
20 illiyini qeyd edir və belə bir sənətkarın
sıramızda olmamasına ürəkdən acıyırıqsa,
lakin onun sənət sahəsində böyük
ümidlərinin, arzularının, diləklərinin
yalnız Sovet hökuməti illərində, Lenin
milli siyasəti sayəsində bütünlüklə
doğrulduğunu, Azərbaycan teatrının, incəsənətinin
çiçək kimi açdığını, inkişaf
etdiyini gördükcə fərəhlənir və
iftixar edirik.
1.Məqalə Hüseyn Ərəblinskinin ölümünün
20 illiyi münasibətilə yazılmış
və «Revolyusiya və kultura» jurnalının 1939-cu
il 4-cü nömrəsində çap olunmuşdur.
