SSRİ xalqlarının milli mədəniyyətinin
ciçəklənməsinə səbəb olan Böyuk
Oktyabr inqilabı Azərbaycan incəsənətini
elə bir səviyyəyə qaldırmışdır
ki, bunu inqilabdan əvvəlki illərdə ağla
belə gətirmək olmazdı. Azərbaycanın
formaca milli və məzmunca sosialist incəsənətinin
bu çoşğun tərəqqisi ölkəmizin
məhsuldar və mədəni qüvvələrinin
inkişafı, geniş zəhmətkeş kütlələrinin
güzəranının yaxşılaşması
ilə sıx əlaqədar olmuşdur. Sosialist
inqilabının qələbəsi nəticəsində
ali məktəblər, elmi təşkilatlar, məktəblərin
geniş şəbəkəsi Azərbaycan xalqının
üzünə geniş açıldığı
kimi, Azərbaycan incəsənəti də Sovet
hakimiyyəti illərində tamamilə yeni növlərlə,
yeni ifaçılıq vasitələri ilə zənginləşmişdir;
inqilabdan qabaq bunlar haqqında xalqımızın
heç bir təsəvvürü yox idi. Sosialist
inqilabının nailiyyətləri sayılan bu
yeniliklərə hamı tərəfindən qəbul
edilən simfonik əsas üzərində yaradılmış
yeni Azərbaycan operası, xalq çalğı alətləri
orkestrləri, notlu orkestrlərimiz, tə'lim almış
müğənıilərimiz də daxildir.
Azərbaycan inqilabdan əvvəlki incəsənəti
tarixində vokal ifaçılığının
çoxsəsli xor kimi geniş yayılmış
bir forması olmamışdır. Xalqımızın
vokal sənəti ən qədim vaxtlardan tar və
dəfin müşayiəti ilə muğamatların
solo ifası ilə məhdudlaşmışdır.
Ancaq nadir hallarda, əsasən kəndlərdə
(məsələn, keçmiş Şuşa qəzasında)
toy zamanı gəlini və ya bəyi tə'rif edən
mahnıların birgə oxunmasına yol verilmişdir.
Lakin belə hallarda da xorun iştirakçıları
bir səslə, yə'ni unison oxumuşlar. Azərbaycan
SSR-in indiki Lənkəran rayonu ərazisində yaşayan
talışlar xorla oxuma formasını bir qədər
dəyişib təkmilləşdirmişlər.
Onlar xoru iki dəstəyə bölmüşlər;
birinci dəstə melodiyanı uzadıb qurtararkən
ikinci dəstə oxumağa başlamış və
melodiyanı eyni tonda təkrar et-mişdir. Xorlarda
ibtidai nəğməkarlar da olmuşdur, bu zaman
xor ancaq solistlərin ifa etdiyi melodiyanın sonunu
təkrar etmişdir. Kollektiv ifa zamanı bə'zən
«Zil-bəm» üsulu tətbiq olunmuşdur: bəm
səslər oktavada zil səslərdən aşağı
oxunmuşdur. Göstərilən bütün hallarda
xor indiki kimi səslərə bölünməmiş,
melodiya ahəngdar şaxələrə ayrılmamış,
müşayiət olunmamış, xorda züytutan
olmamışdır.
Zəngin mahnı yaradıcılığına,
gözəl musiqiçi və müğənnilərə
malik olan Azərbaycan xalqı xor polifoniyası ilə
tanış olmamış, çoxsəslə kollektiv
oxumağın nə olduğunu bilməmişdir.
Bu xalqın vokal sənəti üçün ancaq
muğamatların solo ifası xarakterik olmuşdur.
Birsəsli oxuma ən'ənəsinin tə'siri
nəticəsində əvvəllər ta inqilabi
ərəfəyədək ancaq Azərbaycanda o
adam müğənni hesab edilirdi ki, tenor və ya
soprano səsə, yə'ni birinci səsə malik
olsun. Bas və bariton ümumiyyətlə səs
hesab olunmurdu. 25—30 il bundan əvvəl yaradılmış
ilk Azərbaycan musiqili dram əsərlərində
adətən mənfi və ya komik surətlər
bas və bariton səsi olanlara tapşırılırdı;
çünki bu səslərin xarakteri nədənsə
mənfi, gülməli görünürdü. Bunu
da deyim ki, ilk Azərbaycan operalarında və musiqili
komediyalarında xorlar da birsəsli olmuşdur. İlk
operaların müəllifi olan mən özüm
də kollektiv oxumaq üçün başqa bir forma
tapmamışdım. Görün, ən'ənə
nə qədər dərin kök salıbmış!
İlk çoxsəsli Azərbaycan xorunu 1926-cı
ildə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında
mən təşkil etmişəm. Xorda 70 oxuyan vardı,
bunların əksəriyyəti tələbə-gənclər
idi. Lakin ilk vaxtlar vokal ifaçılığının
yeni formasını tətbiq etmək asan olmamışdır.
Burjua millətçiləri cəbhəsindən
olan ziyankarlar bizim təşəbbüsümüzü
boğmaq üçün çox çalışmışlar.
Düşmənlərimiz iddia edirdilər ki, Azərbaycan
xalqına çoxsəsli xor, polifoniya lazım deyildir.
Nəticədə, böyük zəhmətlə
yaradılmış xor dağılmışdır.
İlk Azərbaycan Dövlət xoru 1936-cı
ildə M. Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət
Filarmoniyası nəzdində təşkil edilmişdir.
Onun təşkili mənə tapşırılmışdı.
Xor əsasən xüsusi hazırlığı
olmayan, lakin vokal iste'dadına malik gənc müğənnilərdən
ibarətdir. Biz onları Bakıda və Azərbaycanın
kənd rayonlarında seçmişik. Xorun üzvləri
arasında bir neçə kolxozçu vardı. Xorda
oxuyanların 75 faizi azərbaycanlı, qalanı
erməni, gürcü, rus, yəhudidir. Lakin onların
hamısı Azərbaycan dilini gözəl bilir.
Xorda 100 adam vardır. Bu xor, elə ilk vaxtdan
dördsəsli xor kimi yaradılmışdır,
onun repertuarını əsasən xalq mahnıları
və müasir mahnılar təşkil etməli
idi.
Repertuar seçmək, daha doğrusu öz
repertuarımızı «yaratmaq» sahəsində qarşımızda
bir sıra ciddi vəzifələr durmuşdur. Mən
ona görə «yaratmaq» deyirəm ki, relertuarımıza
daxil edilən hər bir xalq mahnısını çoxsəsli
xorla oxumaq üçün harmonizə etmək lazım
gəlmişdir. Əsas çətinlik ondan ibarət
olmuşdur ki, bütün bu mahnılar ta qədim
vaxtlardan xalq arasında ya bir səslə, ya da unison
oxunmuşdur; əslində bunların hər ikisi
eyni şeydir. Təbiidir ki, bu cür melodiyaların
harmonizə edilməsi vəzifəsinin mexaniki həlli
xalq mahnısı üslubunun təhrif olunmasına,
ayrı-ayrı hallarda isə melodik xəttin pozulmasına
səbəb olardı. Mə'lum olduğu kimi, Azərbaycanda
elə bir xalq mahnısı yoxdur ki, bu və ya başqa
muğamla əlaqədar olmasın. Bizim səkkiz
əsas muğamımız vardır: «Rast», «Segah»,
«Şur», «Çahargah», «Bayatı-İsfahan» (yaxud
«Bayatı-Şiraz»), «Şüştər», «Hümayun»,
«Zabil». Bunların hər biri öz ladının
xüsusiyyətləri ilə fərqlənir, bu
ladlar əsasında və daxilində həmin muğamlar
üçün tipik olan külli miqdarda oxşar
variantlar yaranmışdır. Yeri gəlmişkən
deyim ki, xalq mahnılarının çoxu «Şur»
və «Segah» muğamatlarının ladları əsasında
qurulmuşdur.
Bununla belə, həmin mahnılar melodiya cəhətdən
son dərəcə rəngarəngdir. Ümumiyyətlə,
demək lazımdır ki, Azərbaycan melosu mövzu
və boyalarının son dərəcə zəngin
olması ilə xarakterizə edilir. Bunu muğamatlarla
sıx əlaqədar olan köhnə və təzə
operalarımızın musiqi fakturasından aydın
görmək olar.
Təcrübə göstərmişdir ki,
lad musiqimizin adi harmonizasiyası istər-istəməz
kadansların tətbiq olunmasını tələb
edir; kadanslar melodiyanı ya majora, ya da minora gətirib
çıxarır. Bu zaman Azərbaycan musiqisini yaradan
ladlar çox vaxt öz xüsusiyyətini itirir. Ona
görə də mən mahnıları harmonizə
edərkən adi dördsəsliyi deyil, kontrapunkt
çoxsəsliyi və unison imitasiyaları tətbiq
edirəm. İlk Azərbaycan Dövlət xorunun
ifa etdiyi «Ay bəri bax» xalq mahnısının harmonik
sxemi təxminən belədir; mahnı unisonla oxunmağa
başlanır, sonra soprano səslər oxuyur, bu
zaman tenor və alt səslər sanki replika verir,
bas səslər isə mahnının oynaq, ritmik
səslənməsini tə'min edir. Mən ümumiyyətlə
Azərbaycan mahnılarının ifası üçün
xa-rakterik olan lad daxilində solo improvizasiyasını
xorun ifasında da saxlamışam.
Başqa bir misal: xalq mahnısı «Yallı».
Bu mahnını xorun soprano səsləri unison oxumağa
başlayır. Bu zaman alt və tenor səslər
dəm tutur. İkinci kupletdə tenor səslər
oxuyur, soprano səs dəm saxlayır, sonra melodiyanı
alt səslər oxuyur, başqa səslər isə
onları müşayiət edir. Uzadılan «Şikəstə»
mahnısında çoxsəsli xor solistləri ahəngdar
surətdə müşayiət edir. Artıq bu
mahnıda bir akkorddan ibarət adi harmonizasiyanı
tətbiq etmək mümkün olmuşdur. Dördsəsli
harmonizasiyanın eyni prinsipi həmcinin «Aman nənə»
mahnısı üzərində işlənərkən
əsas götürülmüşdür, burada
xor nəqəratı ifa edir. Mənim lad musiqisində
tətbiq etdiyim sadə harmonizasiyaya dair misallar bunlardır.
Beləliklə, hər bir mahnının ritmik,
melodik və başqa xüsusiyyətlərinin diqqətlə
öyrənilməsi və şərti harmonizasiyanın
tətbiq edilməsi Azərbaycan melosunun bütün
xüsusiyyətlərini, bütün koloritini xorun
ifasında dinləyicilərə çatdırmaq
imkanı verir. İlk Azərbaycan Dövlət xorunun
ifa etdiyi «Komsomolçu qız», «Kolxoz mahnısı»,.
«Partizan mahnısı», «Qızıl Əsgər»
kimi yeni nəğmələr isə artıq adi,
müasir harmoniya əsasında yazılmışdır,
bunların mövzusu da qədim mahnılardan fərqlənir.
Bir neçə kəlmə də ilk Azərbaycan
Dövlət xorunun repertuarı haqqında. Azərbaycan
xalqının mahnıları olduqca çoxdur. Hər
bir xalqda olduğu kimi, bizdə də əmək
prosesləri, hər cür toy-büsat, epos və
lirika musiqi ilə əlaqədardır. Biz ifa üçün
ən xarakterik və ən çox yayılmış
xalq mahnılarını seçmişik.
Məsələn, lirik «Şikəstə»
mahnısı. Bu mahnı «Segah» muğamı ustündədir
və bir sıra variantlara malikdir. Qarabağ, Şirvan
şikəstələri, Kəsmə şikəstə
və s. vardır. Biz Qarabağ şikəstəsini
ifa edirik. Bu, Azərbaycanda demək olar, ən geniş
yayılmış variantdır. Onu təklikdə
və məclislərdə oxuyurlar. Gənc muğənnilər
öz improvizasiyalarına demək olar ki, şikəstədən
başlayırlar. Bu mahnı məhəbbət haqqındadır.
Onun belə bir orijinal cəhəti vardır: ilk
iki beyt sanki sonrakı beytlərlə əlaqədar
deyildir, lakin onlarla həmqafiyə olub dinləyicidə
sonrakı beytlərə həvəs oyadır.
«Sən gözəl» mahnısı («Şur»
ladı) ona görə maraqlıdır ki, xor onu
üç dildə: Azərbaycan, erməni və
gürcü dillərində oxuyur. Bu təsadüfi
deyildir: mahnı Zaqafqaziyanın üç qardaş
respublikası xalqları arasında geniş yayılmışdır.
Ümumiyyətlə, Azərbaycan, gürcü və
erməni xalqlarının ümumi mahnıları
az deyildir. Məsələn, mə'lumdur ki, xorumuzun
ifa etdiyi məşhur «Ay bəri bax» Azərbaycan
mahnısını gürcülər də oxuyur.
Nəhayət, «Güloğlan» mahnısı.
Onun yaranması «Segah» muğamının ladı
ilə əlaqədardır. Bu mahnı xalq sənətinin
yüksək bədii mə'ziyyətləri, xüsusən
son dərəcə gözəl melodiya xətti
ilə fərqlənən qiymətli incisidir.
Mən xorun yeni, müasir mahnılar oxuduğunu
yuxarıda qeyd etdim. Onların məzmunu adlarından
mə'lumdur. Bu mahnılar qəhrəman Lenin partiyasının
rəhbərliyi altında öz ölkəsinin
tərəqqisinə nail olan, yeni işıqlı
həyat quran qalib xalqın mahnılarıdır.
İlk Azərbaycan Dövlət xoru ifaçılıq
mədəniyyətini yüksəltməyə çalışaraq
öz repertuarını rus klassiklərinin, sovet
bəstəkarlarının əsərləri və
xalqların müasir mahnıları hesabına genişləndirmişdir.
Biz «Ruslan və Lüdmila», «Yevgeni Onegin», «Demon»,
«Sakit Don», «Oyanmış torpaq» operalarından xorun
mahnılarını, «Təyyarəcilər marşı»,
«Polyuşko», «Vətən haqqında mahnı» nəğmələrini
oxuyuruq. Bunların hamısı çoxsəsli mahnılardır
.
Bu gün biz tam ixtiyarla deyə bilərik ki,
artıq Azərbaycanda xor mədəniyyətinin
əsası qoyulmuşdur. İndi səslərə
ayrılma müğənnilərimiz üçün
adi bir hal olmuşdur. Həm də bu cür ayrılma
nəticəsində xor iştirakçısı
olan Azərbaycanlılar içərisindən gözəl
solistlər meydana çıxır. Xorla gündəlik
pedaqoji və tərbiyəvi iş aparılır,
bu da səs ahənginin yaxşılaşmasına
və ümumi ifaçılıq mədəniyyəti
səviyyəsinin yüksəlməsinə kömək
edir.
Azərbaycan Dövlət xorunun ikiillik fəaliyyəti
hədər getməmişdir. Hələ keçən
il respublikamızın ikinci sənaye mərkəzi
olan Kirovabadda musiqi məktəbi nəzdində 50
nəfərdən ibarət dördsəsli Azərbaycan
xoru təşkil edilmişdir. Bütün bunlar
fərəhləndirici faktlar olub, gözəl əsrimizdə
yeni məzmun və yeni formalarla zənginləşən
Azərbaycan musiqi sənətinin coşğun inkişaf
etdiyini göstərir. Əlbəttə, qarşıda
çox iş durur. Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin
ən yeni ifaçılıq vasitələri ilə
silahlanması, həmin vasitələrə mükəmməl
yiyələnməsi üçün hələ
çox iş görmək lazımdır. Azərbaycanın
yaradıcı işçiləri partiya və hökuməti
rəhbərliyi altında öz xalqının incəsənətini
böyük səbatla, qələbəyə möhkəm
inam hissi ilə daha yüksəklərə qaldırırlar.
1. Məqalə «M. Maqomayev adına Azərbaycan
Dövlət Filarmoniyası» məçmuəsində
çap olunmuşdur (Azərbaycan SSR Xalq Komissarları
Şurası yanında İncəsənət İşləri
İdarəsinin nəşri, Bakı, 1938-ci il).
Burada kiçik ixtisarla verilir. Rus dilindən tərcümədir.
2.Üzeyir Hacıbəyov «Azərbaycan xalq musiqisinin
əsasları» adlı elmi əsərində yazır:
«Rast», «Şur», «Segah», «Şüştər», «Çahargah»,
«Bayatı-Şiraz» və «Hümayun» Azərbaycan
musiqisinin yeddi əsas ladıdır (səh. 13).
Bu məqalədə bəstəkar səkkiz əsas
muğamdan danışır, onlardan yeddisi yuxarıdakı
ladlara uyğundur. Məqalədə köstərilən
səkkizinci muğam «Zabil» (daha doğrusu «Zabil segah»)
Azərbaycanın xanəndə və çalğıçiları
arasında bir variant kimi geniş yayılmışdır.
