Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığı
aşıqların qurultayını çağırmaqla
ictimaiyyətin diqqətini xalq musiqisini və xalq
eposunu yayanların elə bir dəstəsinə
cəlb edir ki, həmin dəstə zəhmətkeş
kəndli kütlələrinə hamıdan yaxın
olduğu halda, hamıdan az qayğı görür
və kölgədə qalaraq öz ictimai peşəkarlıq
simasını göstərə bilmir. Bu, aşıqların
qeyri-mütəşəkkilliyi və öz ictimai
peşə hüquqlarını başa düşmək
işində sazəndələrə və zurnaçılara
nisbətən geri qalmaları ilə izah olunur. Həmin
gerilik isə onunla izah edilir ki, aşığın
ictimai əhəmiyyətini lazımınca qiymətləndirmək
iqtidarında olmayan köhnə cəmiyyət onun
rəqibi sazəndələri müdafiə etmişdir;
sazəndələrin «fəaliyyət dairəsi»
təkcə şəhərləri deyil, varlı
kəndləri də əhatə edərək getdikcə
genişlənmiş, aşıqlar isə ucqar və
yoxsul kəndlərə çəkilməli olmuşlar.
Nəticədə aşıq sənəti demək
olar ki, ölümə məhkum idi. Halbuki aşıq
sənətinin ictimai və elmi əhəmiyyəti
böyükdür.
Aşıqlar kimlərdir və onların qurultayı
nə verə bilər?
«Aşıq»—ərəb sözü olub aşiq
deməkdir. Əsil aşıqlar indiki aşıqlardan
fərqlənmişlər; onlar məhəbbətin
tə'siri ilə şe'r və musiqi qoşmaq iste'dadına
malik əfsanəvi şəxslər olmuşlar.
Sonralar «aşıq» adı əsil aşıqlar
haqqında dastanlar danışan, həm də öz
hekayətini sazın müşayiəti altında
mahnılarla izah edən şəxslərə veril-mişdir.
Əfsanəvi aşıqlar kimi, bu şəxslər
də geniş şöhrət qazanmışlar.
Onlar şəhərlərə və kəndlərə
gedərək öz hekayət və mahnıları
ilə dinləyiciləri heyran qoyurdular. Bu cəhətdən
aşıqlar müəyyən dərəcədə
Qərbi Avropanın roman və alman trubadurlarını
və minnezingerlərini xatırlatmışlar.
Hökmdarlar, xanlar və başqa taxt-tac sahibləri
ən yaxşı aşıqları saraya cəlb
etməyə çalışmış və onları
saray musiqiçisi kimi öz yanlarında saxlamışlar.
Saraylarda aşıqlar yarışa girərmişlər.
Öz ifaçılıq məharəti ilə fərqlənən
və verilən «müdrik» suallara ağıllı
cavablar verən aşıq birincilik qazanarmış.
Lakin elə hadisələr də olmuşdur ki, aşıq
öz ustalığının ədalətlə
və layiqincə qiymətləndirilmədiyini görüb
«sahibi» və «sərkarı» haqqında şe'r qoşmuş,
ona acı-acı gülmüşdür; bunun üçün
o, ciddi cəzalara, sürgünlərə mə'ruz
qalmışdır. Bə'zi aşıqlar öz
sənətlərinə sadiq qalaraq asılı
vəziyyətə düşməmiş və
azad ustad hesab olunmuşlar.
Zaman keçdikcə aşıq sənəti baş
verən tarixi hadisələrin tə'siri ilə
adi peşə xarakteri almağa başlamış
aşıqlardan toy hekayətcisi və musiqiçisi
kimi istifadə olunmuşdur.
Azərbaycanda aşıq sənətinin yayılmasına
ən çox mühit özü tə'sir göstərmişdir;
sazəndələr isə fars tə'sirinin məhsuludur.
Hazırda Azərbaycan xalq musiqisinin nümayəndələri
iki kateqoriyaya bölünür: sazəndələr,
zurnaçılar və aşıqlar; aşıqlar
sazəndələr və zurnaçılardan bununla
fərqlənirlər ki, onlar dəstə ilə
deyil, tək çıxış edir, yalnız nadir
hallarda saz çalan aşıqdan və iki zurnaçıdan
ibarət dəstə təşkil edir.
Aşıqların repertuarı forma rəngarəngliyi
və musiqinin xarakteri e'tibarı ilə sazəndələrin
repertuarından kəskin fərqlənir. Aşıq
musiqisini formasına görə iki kateqoriyaya ayırmaq
olar: epik və lirik.
Məsələn, epik repertuara Kərəmi,
Koroğlu və sairə daxildir. Bu adlar aşıqların
bəhs etdiyi dastanlardakı qəhrəmanların
adlarıdır. Aşıq dastanın məzmununu
oxumadan, hekayə şəklində danışır,
qəhrəmanların və iştirak edən başqa
şəxslərin söz və müraciətini
isə sazın müşayiəti ilə oxuyur.
Lirik musiqi formalarının adları şe'r adlarından
götürülmüşdür, məsələn,
dübeyt, müxəmməs, qafiyə, qəsidə
və s.
Aşıq musiqisi öz xarakterinə görə
türk-kürd üslubuna yaxındır. Aşıqlar
Azərbaycan bayatıları və şikəstələrinin
ən yaxşı ifaçılarıdır. Azərbaycanda
aşıqlar sazəndələrdən əvvəl
meydana gəlmişdir. Azərbaycanda aşıqlıq
təkcə kişilər arasında deyil, qadınlar
arasında da yayılmışdır. Kişilərdən
Abbasqulu, Nəcəfqulu, Aleksan (əsli ermənidir),
Talıb, Hatəm və başqaları, qadınlardan
Şirin, Nabat, Mələk və başqaları
məşhur aşıq olmuşlar.
Aşıqlar qurultayı bizə müasir aşıqlarımızla
tanış olmaq imkanı verəcəkdir. Söz
yox ki, qurultayın əhəmiyyəti heç də
bundan ibarət olmayacaqdır, ona daha böyük
tarixi əhəmiyyət vermək lazımdır.
Biz qurultayın yekunları və çıxaracağımız
əməli nəticələr haqqında qurultaydan
sonra danışacağıq. Mən burada qurultayın
işinin bə'zi mühüm cəhətləri
haqqında öz fikrimi qısaca olaraq şərh
etmək istəyirəm.
Qurultay aşıq sənətinin canlanmasına
xeyli kömək etməli, onun ölməkdə
olan orqanizminə həyat verməlidir.
Aşıq sənəti ölməməlidir,
bu sənət xalqa, kütlələrə daha yaxındır,
xalqın həyəcan və arzularını xalq
musiqisinin başqa növlərinə nisbətən
daha parlaq əks etdirir. Sazəndədən fərqli
olaraq, aşıq ictimai mövqeyinə görə
kəndliyə, zəhmətkeş xalqa yaxındır.
Şübhəsiz ki, qurultay aşıq sənətinin
bu vaxtadək az əhəmiyyət verilən mədəni
cəhətinə müsbət tə'sir göstərə
bilər. Aşıq sənəti xalqın öz
yaradıcılığıdır; xalq yaradıcılığı
texniki və ya metodiki vasitələrlə deyil,
öz-özünə, xalqın mədəni və
ictimai-siyasi yüksəlişi ilə yanaşı
inkişaf edir. Qurultay aşıqların birləşməsinə
kömək etməlidir; ona görə yox ki, onlar
Rabis ittifaqına üzv ola bilsinlər, ona görə
ki, aşıqlarda ruh yüksəkliyi yaransın,
onlar xalq yaradıcılığının nümayəndələri
kimi öz ləyaqət və qiymətlərini
daha yaxşı başa düşsünlər.
Aşıq ifaçılıq məharətini
sxolastik mühitdə öyrənmir; ona təmiz
hava, yaşıl çəmən, çöl ciçəklərinin
ətri, uca dağlar, geniş tarlalar, quşların
cəh-cəhi, çayların şırıltısı
ilham gətirir, aşıq əsil azad rəssamdır.
Qurultay eyni muğamların nəhayətsiz təkrarından
ibarət olub adamı bezikdirən tar-radio konsertlərindən
sonra səslənəcək aşıq musiqisinin
təravətləndirici tə'sirinə ictimaiyyətin,
xüsusən Bakı ictimaiyyətinin diqqətini
cəlb etmək işinə kömək edəcəkdir.
Qurultay ictimai, eqnoqrafik və elmi xarakterli çoxlu
musiqi materialı verəcəkdir. Bu da həmin sahələrdə
işlənilən elmi əsərlərin zənginləşməsinə
və durüstləşməsinə səbəb
olacaqdır.
Nəhayət, qurultay hər çür köləlik
və nökərçilik zülmündən xilas
olmuş zəhmətkeş xalqın yaradıcılığına
yeni sosialist quruluşunun tə'sirinin ilk əlamətlərini
göstərəcəkdir.
Qurultayın mütəşəkkil kecirilməsi
ictimai-iqtisadi və musiqi-ictimai xarakterli digər
mühüm cəhətləri də aşkara çıxara
bilər, aşıqlar qurultayının böyük
mədəni-tarixi əhəmiyyətini e'tiraf edən
yoldaşlar bu baradə danışmalıdırlar.
1. «Aşıq sənəti» məqaləsi Azərbaycan
aşıqlarının I qurultayının çağırılması
münasibəti ilə yazılmışdır,
qurultay 1928-ci il mayın 5—7-də Bakıda keçirilmişdir.
Qurultayın açilışı günü (5.
V) Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti və Maarif Nazirliyi
adından Ruhulla Axundov yoldaş, AzMİK adından
Səmədağa Ağamalıoğlu, respublikanın
aşıqları adından aşıq Bilal (Şamxor
rayonu) təbrik nitqi ilə cixış etmişlər.
Qurultayın ikinci günü (6. V) Üzeyir Hacıbəyov
məruzə etmişdir. Onun məruzəsinin stenoqrafik
yazısı hələ tapılmamışdır.
Lakin bu məruzəiin makinada latın əlifbası
ilə yazılmış əvvəli Azərbaycan
SSR Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat
və Dil İnstitutunun baş elmi işcisi, filoloji
elmlər namizədi Əhliman Axundovun şəxsi
arxivində saxlanılır; o, nəinki Ü. Hacıbəyovun
məruzəsinin əvvəlini, həm də rus
dilində makinada yazılmış «Aşıq
sənəti» məqaləsini məmnuniyyətlə
bizə təqdim etmişdir. Bu məqalə o zaman
«Bakinski raboçi» qəzetinin 1928-ci il 7 may tarixli
109 (2256)-cu nömrəsində dərc olunmuşdur
və oradan köçürülmüşdür.
Cilddə əyani müqayisə ücün Ə.
Axundovda olan məqalənin fotosurəti verilir; onun
kənarında Azərbaycan aşıqları qurultayının
məsul təşkilatçilarından biri olan H.
Zeynallının maraqlı qeydi vardır. Məqalə
rus dilindən tərcümədir.
 |
 |
|
