Azərbaycanda vəzifəyi-musiqi icrasını
boyunlarına almış olan adamlar və idarələr
qarşısında bir neçə məsələlər
vardır ki, onun həlli üçün ən müsaid
bir zaman varsa, o da yaşadığımız bu
zamandır.
O müsaidət nədən ibarətdir?
Əvvəla, bu var ki, şərq sənaye-nəfisəsinin
ən qəddar düşmənləri olan dini təəssüb,
cahilanə və siyasi məmaniətlər böyük
inqilabın şədid zərbələri altında
məhv olub getdi və saniyən sənət, baxüsus
musiqi sənəti haqqında mövcud olan köhnə,
çürük və alçaq əqidələr
pozulub əvəzində yeni, tərəqqipərvər
və inqilabçı fikirlər birləşdi.
Deməli, musiqi sənətinin tərəqqi və
təkamül yolu açıldı və salisən
Azərbaycan füqərayi-kasibəsinin və işçi
sinfinin maarif və siyasiyat işlərində iştirakı
musiqi sənətinin dairəyi-fəaliyyətini
genişləndirdi və meydanını artırdı
və rabiən bu gün Azərbaycan Xalq Maarif Komissariyyatı
maarifin intişarı və sənətin tərəqqisi
yolunda oylə bir dərin, ciddiyyət və böyük
fəaliyyət göstərməkdədir ki, bundan
musiqi sənəti yolunda böyük-böyük
istifadələr qazanılacağı təbiidir.
Bəs böylə bir müsaid və bu qədər
müvafiq bir zamanda musiqi vəzifələrinə
dair məsələlərin həllinə mübaşirət
üçün tələsmək lazımdır.
O məsələlər hansıdır?
Bizim fikrimizcə, o məsələlər bunlardır:
1) Vəzifəyi-musiqiyyənin ümumi surətdə
və cumhuriyyət əndazəsində icrası;
2) Şərq musiqisindən ibarət olan milli musiqimizin
tərəqqisi yolunda elmi və fənni, nəzəri
və əməli surətdə çalışmaq
əmri;
3) Ümumi musiqi sənətinin Azərbaycan türkləri
arasında nəşr və təmimi həqiqi çarələr
axtarmaq.
Bu üç məsələlərdə birincisinin,
yəni vəzifəyi-musiqiyyənin ümumi surətdə
və cumhuriyyət əndazəsində icrası
əmrinin təqib etdiyi məqsəd odur ki, Azərbaycanda
yaşayan ümumxalq mərifəti musiqiyyədən
hissəbərdar olub zövqlərinə tərbiyə
vermək üçün gözəl musiqilər
eşitmək ehtiyacını rəf edə bilsinlər.
Bunun üçün hər bir yerdə, baxüsus
işçilər sinfi arasında cürbəcür
«konsertlər» qurulması və cumhuriyyətin hər
bir müvafiq məntəqələrində xüsusi
və ümumi musiqi məktəbləri açılması,
opera teatrlarının hər bir yerdə oynanılması
işlərinə tərəqqi vermək lazım
gəlir. Bu gün bu xüsusda çalışılır
və bu barədə lazım olan işlər görülür;
bu işlər haqqında müfəssəl danışmaq
bu günkü məqaləmizin vəzifəsi olmadığından,
üzərindən keçib ikinci məsələdən
hasil ediləcək məqsədi müxtəsər
surətdə şərh edək.
Şərq musiqisindən ibarət olan milli musiqimizin
tərəqqisi yolunda elmi, fənni, nəzəri
və əməli surətdə çalışmaq
məsələsinin təqib etdiyi böyük məqsəd
budur ki„ musiqimizin elmi əsaslarını arayıb
tapıb, bu əsaslar üzərində musiqimizin
tərəqqisinə çalışmaq və onu
həqiqətən nəcib və nəfis bir sənəti-aliyyə
məqaminə yetirib, bu yolla ümum üçün
yeni bir mənbəyi-zövq və mənşəyi-feyz
açmaqla Azərbaycan türkləri tərəfindən
mədəniyyət və insaniyyətə xidmətlər
göstərmək; bu böyük məqsədi
hasil etmək üçün hansı yollarla getmək
lüzumunu şərh etmək və bu yolda elmi
bir mübahisə açmaq əmrini dəxi gələcək
nömrələrə həvalə edib, bu məqaləmizi
müxtəs üçüncü məsələnin
şərhinə həsr edirik.
Üçüncü məsələ, yuxarıda
ərz etdiyimiz üzrə, ümumi musiqi sənətinin
Azərbaycan türkləri arasında nəşr
və təmimi üçün həqiqi çarələr
axtarmaq məsələsidir. Buradan bir sual əmələ
gəlir.
Əcəba, Azərbaycan türkləri ümumi
musiqini elm və sə-nətimizdə öyrənməlidirlərmi,
yoxsa buna heç bir ehtiyac hiss edilməyib, yalnız
Şərq musiqisi ilə iştiğal etmək
kifayətmiş? Digər ibarə ilə biz Azərbaycan
türklərinə «Ala franğa» yaxud bizlərdə
«Yevropeyski» deyilən musiqini də öyrənmək
lazımdırmı?
Bəli, lazım və vacibdir; yəni o qədər
vacibdir ki, bizim öz musiqimizin tərəqqisi bundan
asılıdır. Hər halda bu vacibliyi bir-bir şərh
edək.
Əvvəla, nəzərdə tutulmalıdır
ki, ümumi musiqi sənəti əsrlərlə
imtidad edən bir çox tərəqqi, təkamül
və inqilablardan sonra gəlib bu günkü məqamə
çatıbdır. Bu yolda hər bir əsrə
məxsus musiqi dahiləri və musiqi alimləri
əmələ gəlib, oylə bir böyük
və qiymətli əsərlər buraxıbdırlar
ki, mədənilik iddiası edən heç bir millət
bu əsərlərdən bixəbər və bibəhrə
qala bilməz. Çünki bu əsərlərin
insaniyyətə olan xidməti dedikcə böyükdür.
Bu əsərlərdən bəhrə almaq və
onları anlamaq üçün piano, vialon, fleyt və
sairə kimi aləti-musiqiyyə məktəbinə
ehtiyac vardır.
Və saniyən, ümumi musiqi sənəti bizim
də aramızda intişar taparsa, o halda biz mədəniyyətin
hər bir qismində iştirak etmiş olarıq;
məsələn, mədəniyyətin ülum
Bə fü-nun cəhətincə bizim alim doktorlarımız,
pedaqoq müəllimlərimiz, mühəndislərimiz,
hüquqşünaslarımız və sairə
və sairələrimiz vardır; ümumi musiqi
sənətini dəxi öy-rənərsək,
alim musiqişünaslarımız, musiqarlarımız,
orkestrlərimiz və opera artistlərimiz də olmaqla,
mədəniyyətin sənayei-nəfisə qismində
dəxi iştirak etmiş oluruq. Bu gün sənət
cəhətincə bizim hamıdan artıq geridə
qalmağımız bundan məlumdur ki, bütün
millətlər, hətta qonşularımız olan
gürcü və ermənilər dəxi o qədər
məktəb görmüş artist və musiqarlara
malikdirlər ki, lazım gələn surətdə
erməni və ya gürcü dilində tutalım,
«Karmen» operasını oynaya bilərlər, amma biz
bunu bacarmırıq, çünkinə orkestromuz
var, nə də artistlərimiz. Bizdə olan artistlər
isə «Leyli və Məcnun» və «Əsli və
Kərəm»dən başqa ümumi operaları
oynaya bilməzlər; bu isə geridə qaldığımızı
isbat edir.
Və salisən, bizim aramızda ümumi musiqi sənəti
tərəqqi taparsa, bizim də xalq özündə
musiqiyə olan bütün istedadını aləmə
göstərməyə qadir olar. Bizlərdən
də kompozitorlar, pianistlər, artistlər əmələ
gəlməklə biz də öz mədəniyyət
borcumuzu insaniyyət bazarına çıxara bilərik.
Əgər bir mülahizə etsək ki, bizdə
nə qədər gözəl səslər faydası
batıb itir, nə qədər istedadlar korlanır,
nə qədər şalyapinlər, karuzolar, motsartlar,
bethovenlər və sairə və sairələr
təlim və tərbiyəsiz qalıb zəka və
istedadları istifadə edilmədən məhv olub
gedir.
Və rabiən, ümumi musiqi sənətini öyrənərsək,
öz milli musiqimizin tərəqqisinə böyük-böyük
xidmətlər etmiş oluruq. Halbuki, əks surətdə,
yəni musiqi elmindən bixəbər qalarsaq, öz
musiqimizi bir qədəm dəxi irəli apara bilmərik;
məsələn, əgər bir musiqi kitabı
yazıb da, o kitabda tutalım tarın nə tövr
qurulmasını yazmaq istəsək, «interval» deyilən
musiqi təbirlərindən bixəbər olsaq, bunu
yaza bilmərik, halbuki bunu bildiyimiz halda kitaba yazarıq
ki,
«Tarın ağ cift simləri ilə sarı cift
simləri «kvarta intervalı» üzərində kök
edilir. Bunu yazıb «kvarta interval»ının nədən
ibarət olduğunu da şərh edərik. Əlavə,
musiqi elmi haqqında hər nə kitab varsa, ümumun
istifadəsi üçün dilimizə tərcümə
edərək, piano, vialon və sairə alət vasitəsilə
çalmaq öyrənərsək, öz havalarımızı,
öz musiqimizi özgələrdən daha gözəl
çalmaqla zövqi-səlim tərbiyəsinə
kömək edərik. Özgələr isə bizim
musiqimizin ruhuna aşna olmadıqlarından piano,
vialon və sairə kimi o qədər gözəl
olan alətləri bu yolda lazımınca istemal edə
bilmirlər,
Xülasə, bu yazdıqlarımızı dürüst
mülahizə edərsək, ümumi musiqi sənəti
təliminin Azərbaycan türkləri arasında
nə qədər lazım və vacib olduğunu
iqrar edərik. Bu təlim və tərbiyəni nə
yol ilə icra edə bilərik?
Bunun üçün Azərbaycanın paytaxtı
olan Bakıda Konservatoriya deyilən Ali musiqi məktəbi
açılıbdır. Orada 7 minə3
qədər mütəəllim və mütəəllimələr
şəhərimizin məşhur musiqi müəlllimləri
vasitəsilə musiqi sənətini öyrənməyə
məşğuldurlar. Fəqət bu 7 min nəfər
şagirdin ən cüzi bir qismini təşkil edən
müsəlmanlardırlar25. Bunun sabəbi nədir?
Biz bir müddət bu səbəbi aramaqla məşğul
olduq və bir çox görüşüb danışıqdan
sonra, bu nəticəyə gəldik ki, müsəlmanları
musiqi məktəbinə həvəsləndirmək
üçün onlardan ötrü konservatoriya nəzdində
xüsusi şöbə açmaq lazımdır.
Bu şərtlə ki, əvvələn, bu şöbə
şəhərin müsəlman qisminə yaxın
olsun və saniyən, bu şöbəyə daxil
olmaq üçün müsəlmanlar yaş və
sinn cəhətincə bəzi məmaniətlərdən
azad olsunlar və salisən, bu şöbəyə
müsəlman qadınları dəxi girmək üçün
xüsusi müsaid şərtlər olsun. Bunlardan
əlavə, ən mühümü burasıdır
ki, bütün dəftərxana işləri, hakəza
dərs və təlim mütləqa türk dilində
icra edilsin. Bu yerdə mənə deyə bilərlər
ki, hanı türk musiqi müəllimləri ki,
musiqi elmindən dərs verə bilsinlər?
Buna cavab olaraq ərz edə bilərəm ki, burada
ən böyük müşküllük musiqinin
külli tədrisinə aid ola bilər, yəni bu
elmi türk dilində keçmək üçün
kitab və müəllim ehtiyacından əşkal
əmələ gələ bilər. Fəqət,
bu böyük əşkal həll olunur, çünki
bu xüsusda musiqi elminə dara olan və öz dilini
layiqincə bilən müəllim vardır. O ki,
qaldı alət təliminə, burada müəllimin
türk dili bilməyinə bir o qədər ehtiyac
yoxdur. Lazım olsa da tərcümə vasitəsi
vardır. Səs dərslərinə qalarsa, musiqinin
göftəsi qabaqca türk dilinə tərcümə
edilib, bədə latın hürufatı ilə
notların altında yazılar ki, həm müəllim
oxuya bilsin və həm də mütəəllim
o hürufatı öyrənsin. Çünki haman
hürufatın öyrənilməsi musiqidə onsuz
da lazımdır.
Burada əz cümlə orasını da qeyd edək
ki, musiqi göftəsini tərcümə etmək
işi çox da asan iş deyildir. Çünki mütərcimlərdən
tələb olunur ki, əvvəla, musiqi bilsin və
sa-niyən, hər iki dilin ədəbi lisanına
malik olsun və salisən, o dilin də, bu dilin də
elm əruzundan baxəbər olsun və illa bunlardan
birini bilməsə, mütərcimliyə yaramaz.
Bəs ümumi musiqi sənəti öyrənmək
Azərbaycan türkləri üçün vacibdir
və bunu icra etmək üçün Konservatoriya
nəzdində məhz onlara məxsus xüsusi bir
şöbə açmaq lazımdır. Bunun sayəsində
3—4 ildən sonra səmərələr görünməyə
başlayıb, bizim də hünər və sənət
bazarına mətailər çıxarmaq və bu
mətain xalisliyilə mütənasib olaraq aləmi-mu-siqidə
özümüzə layiq bir məqam tutmaq haqqımız
özümüzə yetişər.
1.Məqalə «Sənaye-nəfisə» jurnalının
1921-ci il 1-ci nömrəsində həm azərbaycanca,
həm də rusca dərc olunmuşdur.
2. O zaman Bakıda «Xalq konservatoriyası» təşkil
edilmişdir ki burada yeddi minə qədər musiqi
təhsili alan var idi.
3. Burada və sonralar «müsəlman», həmçinin
«türk» sözləri «azərbaycanlı» mənasında
işlədilmişdir.
