Şərq musiqisini Qərb musiqi aləti vasitəsilə
icra etmək mümkündürmü? Hal-hazırda
bu sual bir qədər qəribə görünə
bilər, çünki Şərq musiqisinin Qərb
aləti-musiqiyyəsi vasitəsilə çalındığını
çox eşidirdik. Məsələn, operalarda və
başqa münasib yerlərdə. Fəqət bununla
belə bu məsələ musiqi maraqlıları
arasında mübahisə törədən mühüm
bir məsələdir. Bəziləri deyirlər
ki, Şərq musiqisi Qərb musiqi alətində
düz çıxmaz və çalınarsa da düz
çalınmır, bəzidəri isə bunun əksini
iddia edirlər.
Hər halda, çalınanlar düzmü çalınır
və çalanlar düz çala bilirlərmi? Bunun
ilə bizim bəhsimiz yoxdur. Əsil mübahisə
bunun üstündədir ki, düz çalmaq və
çalınmaq mümkündürmü?
Bu sualın bəhsinə girişməzdən qabaq
əvvəlcə bir əsas sualın cavabı verilməlidir
ki, o da budur: Şərq musiqi aləti mövcud olduğu
halda Şərq havalarını Qərb aləti-musiqiyyəsi
ilə çalmaq meylinə ehtiyac varmıdır?
Buna cavab olaraq öz tərəfimizdən deyirik
ki, bəli, ehtiyac vardır.
Çünki Şərq musiqi alətimizin səda
xüsusiyyəti ki ona «tembr» deyirlər, bizcə
nə qədər məlih və munis olsa da, ənvainin
azlığı və baxüsus özlərinin
ibtidai və nakamil bir halda olmaları müxtəlif
növlü və kamil «konstruk-siyalı» olan Qərb
musiqi aləti istemalına məcburiyyət doğurur.
Bundan əlavə, madam ki, biz Qərb musiqi alətinin
çalğı təlimini musiqi məktəblərimizin
proqramına daxil edirik ki,—bu da doğru bir ömrdir—bu
aləti musiqiyyədən öz musiqimizin tərəqqisi
üçün mümkün olduqca böyük faydalar
əxz etməliyik.
Bu xüsusda hələlik bu qeydlərlə iktifa
edib də başdakı mövzuya müraciət
edirik. Şərq musiqisini Qərb musiqi aləti
ilə icra etmək mümkündürmü?—deyə
irad edilən mühum sualın cavabı aşağıdakı
iki sualın cavablarından asılıdır.
1) Qərb aləti-musiqiyyəsini «tembr»i Şərq
musiqisinə yaraşırmı?
2) Şərq musiqisində mövcud olan sədalar
(tonlar) Qərb musiqi alətində tamamilə mövcuddurmu
və pərdələri bir-birinə müvafiqdirmi?
Birinci suala gəldikdə, Qərb musiqiçiləri
özləri nəfəs ilə çalınan alətdən
«qaboy» və «ingilis nəfiri» deyilənlərini
«tembr»cə Şərq musiqisinə daha uyğun
hesab edib, «şərq»i üslubdakı bəstələrinin
çalınmasını bu alətə həvalə
edirlər. Həqiqət, bu iki alətin səsləri,
baxüsus «bəm»dəkiləri bir dərəcəyə
qədər bizim «zurna» və «yastı balaban» dediyimiz
alətimizin sədalarına yaxındır. Onlardan
da, bunlardan da bir növ «tin-tin» səs çıxır
ki, «melanxolik» təsiri vardır. Fəqət bunlardan
əlavə sair Qərb aləti dəxi «tembr»cə
Şərq musiqisini gözəlcə ifadə edə
bilir. Məsələn, «vialon». Bizim kamançanın
yoldaşı olan və qərb orkestrında birincilik
dərəcəsində bulunan bu «instrument»də
Şərq musiqisinə məxsus hər bir hava çalmaq
olar və zənnimcə, bunun telləri üzərində
«Segah» dəstgahı başqa dəstgahlara nisbətən
daha müvəffəq bir surətdə çalına
bilir. Telləri üzərində barmaq sürüşməsilə
hasil olunan və musiqidə «helisando» deyilən vıyıltılardan
istifadə ilə «Segah»ı gözəlcəsinə
ifadə etmək olar. Dörd telindən hərəsinin
xüsusi bir təsiri vardır.
Vialondan bir az böyük olan «alt» öz tutqun və
kədərli «tembr»i ilə baxüsus «Çahargah»
çalmağa yaraşap gözəl bir sazdır.
Bunun telləri açıq və təhvərdən
tutmuş hüzn, iştiyaq və sövdaya qədər
müxtəlif hisslər oyatmağa qadirdir.
Altdan çox böyük olub, çanağı iki
ayaq arasında tutulub çalınan «violonçel»in
füsunkar sədası Şərq dəstgahlarından,
zənnimcə, «Şüştər», «Bayatı-Şiraz»
və «Hümayun»u böyük bir müvəffəqiyyətlə
ifadə edə bilər.
Bədə nəfəs ilə çalınanlardan
böyük «fleyt» ki bəmdə çalınanda
«ney» sədasına bənzəyir. «Bayatı-İsfahan»,
yəni «Bayatı-Şiraz» üçün çox
yaraşandır. Məşhur «klarnetin» «bəm»
sədası «Çahargah» və miyanxanəsi isə
«Hicaz», «Bayatı-kürd» və bunlara bənzəyən
dəstgahlar üçün çox yaraşar.
Yoğun səsli «fahut»da «Şur» eyyi olur.
Nəhayət, nəfəslə çalınanlardan
gurultulu sədaləri olan trumba və trombon «Rast»,
yumşaq səsli «korni»lər isə «Şur» dəstgahını
lazımınca ifadə edə bilər.
Şübhəsizdir ki, bu alətin hər biri ilə
ümum dəstgahları dəxi gözəlcəsinə
çalmaq olar. Burada hər bir alətə bir dəstgah
verməmiz dəstgah ilə alətin məzacında
bir müvafiqət mövcud olduğunu zənn və
ya hiss etdiyimizdəndir. Ola bilər ki, başqaları
bu xüsusda bizim zənnimizə şərik olmayalar,
fəqət ümumiyyətlə Qərb musiqi alətinin
«tembr»cə Şərq musiqisinə çox gözəlcəsinə
yaraşdığını heç bir musiqiçi
inkar etməz və edə də bilməz.
İkinci suala gəldikdə, burasını bilməlidir
ki, Qərb musiqisinin əsası olan pərdələr
(tonlar) iki növdür: bütöv pərdə
və yarım pərdə; hər bir bütöv
pərdə iki yarım pərdə təşkil
edir, yarım pərdədən əksik ton yoxdur.
Halbuki Qərb musiqi alimləri özləri yazırlar
ki, Şərq musiqisində yarımdan əlavə
bir də çərək pərdə mövcuddur.
Bu fikrin nə qədər doğru olub-olmadığı
öz-özlüyündə mübahisəli bir
keyfiyyətdir ki, şərhi xüsusi bir məqaləyə
möhtacdır. Ona görə burada bu məsələyə
əl vurmayıb, ancaq onu deməliyik ki, Şərq
musiqisində hər nə tövr tonlar olur olsun,
vialon, alt və violonçel ilə çalmaq olar.
Çünki bu alətin telləri çəkilişi
olan qolları üzərində pərdə işarətləri
yoxdur (kamança kimi). Ona görə çalanın
barmağı bu alətdən nə tövr səda
istəsə çıxarmağa qadirdir.
Binaən əleyh, vialon, alt və violonçelin telin
həm «tembr»cə və həm də pərdələr
müvafiqliyi cəhətincə Şərq musiqisinə
yarar olduqları aşkara çıxır.
Nəfəslə çalınan alətdən dəxi
sədalarını çalanın ustadlığı
sayəsində cüzi olaraq aşağı və
yuxarı etməklə mətlub edilən tonları
hasil etmək mümkündür.
Burada tonlarına heç bir vəchlə təğyir
verilməyən bir saz varsa, o da yalnız piano və
bunun əmsalıdır. Bu qisim alətin hər
bir sədasına məxsus öz teli vardır və
o tellər yalnız ton və yarımton ölçüsü
ilə qurulmuş olduqlarından, təğyir edilmələri
heç bir növlə qabil deyildir.
Bununla belə Şərq havalarını piano üzərində
dəxi çalırkən müvafiq gəlməməsi
qulaq üçün naxoş gələn tonlar bir
«segah» və bir də «çahargah»da hiss edilir və
bunlardan da çahargahdakı bir o qədər naxoş
olmayıb ən pisi segahdadır, ki, o da segahın
ən axırıncı sədasıdır. Bu uyğunsuzluq
«Bayatı-Şiraz»ın dəxi axırıncı
pərdəsində oos müşahidə edilir ki,
bunun hamısına «xaric barmaq», yəni namüvafiq
tonlar deyirlər.
Məsələn, «Do» kögündə segah çalmaq
istədikdə segahın baş tonu ya «Mi» olmalıdır
və ya «Mi be mol!» halbuki nə o və nə də
bu mətlub səda deyildir. Və habelə yenə
«Do» kökündə çahargah çalarkən üçüncü
sədanın nə «Mi» və nə də «Mi be
mol» olduğu hiss edilir. Və yenə məsələn,
«Sol» kögündə Bayatı-Şiraz çalınarkən
«ayaq» yerinə «Mi» də yaraşır, «Mi be mol»
da.
Bununla belə bu üç ittifaqda «Mi» və ya «Mi
be mol» seçilmək istənildikdə qulaq hər
halda «Mi» sədasına tərcih verir ki, nəzəri
cəhətincə dəxi doğrusu «Mi»dir. Yalnız
bir piano məsəlli sazlarda bir neçə sədanın
cüzi olaraq müvafiq gəlməməyi Qərb
musiqi alətinin musiqimizin tərəqqisi yolunda verə
biləcək böyük mənfəətlərin
qabağını kəsməməlidir. Burada böyük
rol oynayan zatən bir o qədər səda uyğunluğu
olmayıb bəlkə həqiqi Şərq üslubuna
riayət edilmək fərzdir. Bu üsluba riayət
edilmədiyi halda, Şərq musiqisi öz aləti-musiqimizdə
dəxi düz çıxmaz.
Binaən əleyh birinci şərt üslubdur. Bu
üslubu batil edən hər bir musiqi hansı alət
ilə çalınır-çalınsın Şərq
musiqisini düz yolundan azdırıb xaric yollara sala
bilir. Halbuki üsluba riayət edildiyi halda deyil. Bir
vialon, alt, vialonçel və sairə, bəlkə
piano vasitəsilə dəxi Şərq musiqisini
kəmali-müvəffəqiyyətlə ifadə
etmək mümkündür2.
Odur ki, məzkur şərt daxilində olaraq, Qərbin
bir o qədər zəngin və kamil olan aləti-musiqiyyəsindən
Şərq musiqisinin tərəqqisi yolunda olduqca
istifadə etmək lazımdır.
1. Məqalə «Maarif və mədəniyyət»
jurnalının 1926-cı il 4-cü nömrəsində
çap olunmuşdur.
2. Hələ o zaman bu yolda axtarışlar aparan
bəstəkar sonralar təcrübə məqsədilə
fortepianoda çalmaq ücün şərq mövzusunda
dörd xırda pyes yazmışdır.
