Keçən türk opera teatrlarının
birində səhnəyə statist «olmaq üzrə
bir nəfər aktris buraxılmışdı. Bu
aktrisin səhnə hərəkəti kəndisinin
teatrda artistlik sənətinə lazımınca
vaqif olduğunu bildirirdi. Fəqət onun eyni hərəkəti
məzkurənin şərq əhli olmadığını
dəxi ümum tamaşaçılara bildirdi. Çünki
aktrisin hər bir hərəkəti, yə'ni səhnə
gəzişi və teatr lisanında «mimika», «jestikulyasiya»
deyilən ümum tərpənişi yalnız qərb
əhlinə məxsus hərəkətlər idi.
Bir sözlə—aktris oyuna yaraşmadı.
İştə, bu «yaraşmamaq» fəqərəsi
teatr sənətindən başqa, musiqi və rəssamlıq
kimi incəsənətlərdə dəxi hiss edilir,
yə'ni Şərq əhli Avropa bəstəkarlarının
«Şərq musiqisi» dedikləri əsərlərini
eşidər və rəssamlarının da «Şərq
stili» lövhələrini görərkən nə
onun və nə də o birinin Şərqə heç
də yaraşmadığını hiss edib boylə
əsərlərdən zövq almamaqdan başqa
hələ bir də «cinlənmək» dərəcəsinə
gəlir.
Bu nədən əmələ gəlir?
Yə'ni nədəndir ki, Qərb incəsənət
sahiblərinin Şərqə aid yaratdıqları
əsərlər Şərq əhlinə zövq
vermir? Əsərlərin zəifliyindənmi? Və
ya Avropa sənətkarlarının iqtidarsızlığındanmı
bu hal əmələ gəlir? Nə ondan, nə
də o birindən!
Çünki məktəb görmüş, elm
almış və qulluq etdiyi sənətin nəzəriyyat
və əməliyyatı üstündə sənələrcə
çalışıb ixtisas kəsb etmiş olan
Avropa sənətkarlarının nə özlərini
iqtidarsızlıqda və nə də əsərlərini
zəiflikdə ittiham etmək olmaz.
Burada məsələ yalnız bir şey üstündədir.
O budur ki, Avropa sənətkarları Avropa üslubundan
bir az qeyri olan bir növ «üslub və ya stil» çıxarıb
adına «Şərq stili» deyirlər. O cümlədən,
məsələn: «Musiqidə artırılmış
sekunda» iste'malı, şe'rdə «gül və bülbül»
fəqərəsi, rəsmdə «Butələrə
bənzər güllər», teatrda rəngarəng
əlbisə geyib salama oxşayan hərəkətlər
göstərmək və sairə.
İştə, şərqlilərin zövqünü
korlayıb hətta ruhlarını belə incidən
bir şey varsa, o da bu saxta «Şərq stili»dir...
Avropa sənətkarları əgər Şərq
sənətini törətmək istərlərsə,
kəndi sənətlərinin müxtəlif qəvaidini
sənələrcə zəhmət çəkib
öyrəndikləri kimi, saxta «Şərq stili»ndən
əl çəkib, əsil Şərq incəsənətinin
bütün xüsusiyyətlərini kamali-sə'y
və ehtimam ilə sənələrcə öyrənməli
və bu sənətə ruhən mərbut olmalıdırlar
ki, yaratdıqları Şərq sənəti də
Şərq əhlinə zövq verib ənis və
munis görünə!
Yenə eyni teatrda türk artistlərindən birisi
ağzını açıb öz partiyasını
(şur) oxuyan kimi, kəndinin avropayı qina (xanəndəlik)
dərsi oxuduğunu bildirdi.
Bu isə təhsin və təsvibə layiq bir
işdir, çünki Avropa səliqəsilə keçilən
qina dərsləri, oxuyanın avazını qüvvətləndirir,
səsini artırır və gözəlləşdirir.
Türk artistləri və əlavə ümumtürk
musiqi sənətkarları Avropa musiqisinin nəzəri
və əməli cəhətlərini nə qədər
dürüst öyrənərlərsə, bir o
qədər mənfəət olar. Çünki musiqi
sənəti Avropada böyük bir elm dərəcəsinə
çatıb; kamil təhsil üçün on, onbeş
və daha çox sənələr vaxt sərf etmək
lazım gəlir. Burası kifayətdir ki, Avropa
musiqi notlarını, yə'ni musiqi əlifbasını
bilməyən şəxs, nə qədər qail
musiqar olsa da, bir nəğməni kağız üzərində
yazıb oxumağa və ya çalmağa müqtədir
ola bilməz. Avropa musiqi elmini öyrənmək
savadlı bir musiqar olmaq deməkdir. Fəqət
Avropa musiqisini öyrənərkən bir şeyi
yaddan çıxarmaq lazım deyildir ki, o da Avropa
musiqisi ilə Şərq musiqisini qatışdırmamaq.
Məsələn: «Şur» oxuyarkən içinə
Avropa qina stili salıb «romansa» döndərməmək,
«Bayatı-Şiraz» çalarkən Qərb musiqisinin
«Arpecio»sına bənzər yaraşıqsız
barmaqlar vurmamaq, bir şərq havasını «harmonizə»
edərkən xaric səsli «akkord»lar istemalı ilə
havanı korlamamaq; əlqərəz Avropa musiqisini
öyrənmək şərq musiqisini xərablamaq
üçün deyil, bəlkə savad, elm və
bilik kəsbi üçündür ki, bu bilik sayəsində
öz şərq musiqimizin qəvaidini daha tez, xüsusiyyətlərini
daha aydın dərk etmək və binai əliyyə
tərəqqisinə də daha artıq kömək
etmək olar.
1. Məqalə «Maarif və mədəniyyət»
jurnalının 1925-ci il 3-ci nömrəsində
çap olunmuşdur.
