İste'dadlı musiqiçi, qabiliyyətli
bəstəkar, pedaqoq və ictimaiyyətçi Müslüm
Maqomayev Azərbaycan incəsənəti tarixində
haqlı olaraq fəxri yer tutur. O, qaynar və çoxcəhətli
həyatının 30 ilini doğma Azərbaycana,
xalq maarifinə və xalq incəsənətinə
həsr etmişdir.
Müslüm Maqomayev Qori müəllimlər seminariyasında
oxumuşdur. Burada şagirdlərə əsas fənlərlə
yanaşı, musiqi sahəsində də ibtidai bilik
verilirdi (skripka və nəfəsli alətlərdə
çalmağı öyrənmək məcburi idi).
O, seminariyanı bitirdikdən sonra əvvəlcə
Lənkəranın, 1911-ci ildən isə Bakının
proletar Sabunçusunun xalq məktəblərində
müəllim işləmişdir.
Onun Azərbaycan musiqili teatrının ilk entuziastları
sırasında coşğun fəaliyyəti də
elə həmin vaxtdan başlanır; bu zaman o, artıq
improvizasiya olunmuş bir neçə operanın və
iki operettanın müəllifi idi.
Azərbaycan teatrının ilk xadimləri
acınacaqlı və məşəqqətli bir
yol keçmişlər. Azərbaycanda amansız kapitalizm
zülmünün və cəhalətin hökm
sürdüyü bir şəraitdə milli musiqili
teatr yaratmaq ideyasının özü belə hakim
sinfə cəsarətlə meydan oxumaq demək idi.
Azərbaycan operasının ilk təşəbbuskarları,
o cümlədən onların arasında görkəmli
yer tutan M. Maqomayev hədsiz çətinliklərə,
tə'qib və təhqirlərə mə'ruz qalsalar
da, öz şərəfli işlərini cəsarət
və inamla davam etdirmişlər.
M. Maqomayev təkcə gözəl təşkilatçı
deyil, həm də iste'dadlı dirijor və bəstəkar
olduğunu göstərmişdir.
M. Maqomayev hələ seminariyada oxuyarkən iste'dadlı
musiqiçi kimi tanınmışdır. O, seminaristlərin
orkestrində baş musiqiçi hesab olunmuş və
çox vaxt dirijoru əvəz etmişdir.
Maqomayevin ilk iri musiqi əsəri «Şah İsmayıl»
operasıdır. Bəstəkar bu əsəri 1916-cı
ildə yazmağa başlamışdır. Operanın
gözəl musiqi materialı və süjetin dramatik
ifadəliliyi əsərin böyük şöhrət
qazanmasına səbəb olmuşdur.
Maqomayev ilk operasında Azərbaycan klassik musiqisindən
(muğamlardan), Azarbaycan xalqının mahnı və
oyun havalarından sərbəst improvizasiya şəklində
geniş və bacarıqla istifadə etmişdir.
M. Maqomayev operanın musiqisi üzərində
bir neçə il yenidən işləmiş, onu
yeni boyalarla zənginləşdirmişdir. Sovet dövründə
o, operanın partiturasını tamamilə yeni-dən
yazmışdır.
«Şah İsmayıl» Azərbaycanın o dövrki
musiqi həyatında improvizə olunmuş milli operanı
Avropa operasının texniki cəhətdən inkişaf
etmiş formaları ilə əlaqələndirmək
sahəsində ilk təşəbbüsdür.
Burada bəstəkarın operaya məxsus əsas
ünsürləri—ariyaları, duetləri, çoxsəsli
xorları və s. tətbiq etmək arzusu bariz surətdə
özünü göstərir.
«Şah İsmayıl» operasının təqribən
400 dəfə oynanılması və indi də
böyük maraqla dinlənilməsi onun yüksək
bədii mə'ziyyətlərə malik olduğunu
göstərir.
M. Maqomayevin yaradıcılığının
əsil inkişafı Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin
qurulmasından sonra başlanır. Sosialist Vətənimizdə
insana göstərilən qayğı bütün
incəsənət işçilərinin, eləcə
də Maqomayevin məhsuldar işləməsi üçün
hər cür şərait yaratdı.
Sovet dövründə bəstəkar müasir
musiqi mədəniyyəti səviyyəsində
duran yeni «Nərgiz» operasını, çoxlu simfonik
və vokal əsərlərini yaratdı. Bu, bəstəkarın
yaradıcılıq inkişafında nəhəng
sıçrayış idi.
«Nərgiz» operası Azərbaycan SSR-in 15 illiyinə
həsr olunmuşdur. Gənc, ordenli respublika öz
ildönümünə çox böyük qələbələrlə
gəlmişdi. «Nərgiz» operası formaca milli,
məzmunca sosialist Azərbaycan incəsənətinin
tarixi qələbələrinin parlaq ifadəsi idi.
«Nərgiz»—inqilabi mövzuda yazılan, xalq kütlələrinin
üsyana qalxdığını göstərən
ilk Azərbaycan operasıdır. Bəstəkarın
xidməti ondadır ki, o, 1920-ci ilin aprelində mənfur
müsavat hakimiyyətini devirən qəhrəman
Azərbaycan xalqının fikir və hisslərini
musiqi dilində canlı və inandırıcı
əks etdirə bilmişdir.
Opera tamaşaya qoyularkən bəstəkar
yazmışdı: «Mən süjet seçərkən
əfsanəvi, xəyali süjetdən tamamilə
imtina etmiş və canlı şahidi olduğum
bizim günlərin həqiqəti üzərində
dayanmışam».
Mövzu yeniliyi, kəndli kütlələrinin
istismarçılara qarşı mübarizəsinin
musiqidə bacarıqla əks etdirilməsi müəllifin
böyük xidməti hesab olunmalıdır. Dünya
musiqi mədəniyyətinin dahi sənətkarlarından
öyrənən, böyük rus xalqının
klassik opera irsini mənimsəyən M. Maqomayev «Nərgiz»
əsəri ilə müasir qabaqcıl musiqi texnikasının
nailiyyətləri əsasında əsil sovet operası
yaratmaq yoluna möhkəm qədəm qoymuşdur:
Eyni zamanda xəlqilik onun üçün incəsənətin
əsas me'yarı olaraq qalmışdır.
Müəllif yazmışdı: «Opera musiqi cəhətindən
tamamilə Azərbaycan xalq musiqisi əsasında
qurulmuşdur».
«Havaları sadəcə olaraq xalq musiqisi xəzinəsindən
götürmək deyil, xalqın qiymətli mahnı
yaradıcılığı materialı əsasında
orijinal havalar yaratmaq», — bəstəkar son operası
olan «Nərgiz» əsərini yazarkən qarşısına
belə vəzifə qoymuşdu.
Ədalətlə demək lazımdır ki, M.
Maqomayev bu vəzifəni şərəflə yerinə
yetirdi. Keçmiş Azərbaycan operalarında görkəmli
yer tutan improvizasiyaya burada qətiyyən təsadüf
olunmur. O, ariyalar, triolar, reçitativlər, ansambl
və xor üzərində böyük ustalıqla
işləmişdir.
Azərbaycan həyatından götürülmüş
xalq rəqsləri və oyunlarının musiqi tərtibatı
xüsusilə müvəffəqiyyətlidir.
Moskvada keçirilən Azərbaycan incəsənəti
dekadası günlərində «Nərgiz» operası
tamaşaçılara böyük tə'sir bağışlamışdır.
İste'dadlı bəstəkar Sovet Azərbaycanının
musiqi mədəniyyətini yüksəltmək
üçün var qüvvəsi ilə çalışırdı.
O, Azərbaycan incəsənətinin inkişaf və
tərəqqisini dayandırmağa cəhd edən
burjua millətçiləri cəbhəsinə mənsub
başabəla nəzəriyyəçilərə
qarşı bolşevik prinsipiallığı ilə
mübarizə aparmışdır.
M. Maqomayev xalq yaradıcılığının
tükənməz gücünə dərin inam
bəsləyirdi. Azərbaycan muğamlarına və
onların lad xüsusiyyətlərinə yaxından
bələd olan bəstəkar xalq yaradıcılığı
ilə üzvi surətdə bağlı, xalqımıza
yaxın və anlaşıqlı əsərlər
yaratmışdır. Bu cəhətdən onun simfonik
və vokal əsərləri (bunların sayı
30-dan artıqdır) olduqca səciyyəvidir. Realist
üslub, təravət, sadəlik və mə'nalılıq
bəstəkarın əsərlərini fərqləndirən
xüsusiyyətlərdir. «Azərbaycan çöllərində»
rapsodiyası, «Ceyranı», «Turacı» oyun havaları,
XVII partiya qurultayına həsr edilmiş marş,
«Bahar», «Bizim kənd», «Mazut ordusu» və b. mahnılar
buna misal ola bilər.
M. Maqomayev bir sıra dram əsərlərinə
və kinofilmlərə gözəl musiqi yazmışdır.
O, 300-dən çox xalq melodiyasını nota salmışdır,
bunların bir hissəsi 1927-ci ildə nəşr
olunmuşdur.
Sovet Azərbaycanının musiqi mədəniyyətinin
inkişafında Maqomayevin xidməti böyükdür.
Partiya və hökumət bəstəkarın görkəmli
xidmətlərini nəzərə alaraq ona Əməkdar
incəsənət xadimi adı vermişdir.
Artıq yatağa düşmüş M. Maqomayev
yazırdı: «Nərgiz» operasının mükafata
layiq görülməsi məni çox həyəcanlandırdı
və ruhlandırdı. Mən partiya və hökuməti
əmin etmək istəyirəm ki, ordenli respublikamıza
layiq formaca milli, məzmunca sosialist, aydın məqsədli
musiqi əsərləri yaratmaq üçün daha
böyük sə'y və inadla çalışacağam».
Amansız ölüm bəstəkarın
bu planları həyata keçirməsinə mane oldu.
0, yaradıcılıq qüvvəsi və imkanının
çiçəkləndiyi bir vaxtda vəfat etdi. Lakin
bəstəkarın qoyub getdiyi musiqi irsi Azərbaycan
incəsənətində özünə layiq yer
tutdu.
1.Məqalə «Müslüm Maqomayev» (vəfatının
üç illiyi münasibəti ilə) kitabçasında
(Azərbaycan Sovet Bəstəkarları İttifaqının
və M. Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət
Filarmoniyasının nəşri. Bakı, 1940-ci
il), habelə «Bakinski raboci» qəzetinin 1940-ci il 30
iyul tarixli nömrəsində (kişik ixtisarla)
dərc olunmuşdur. Burada da kiçik ixtisarla verilir.
Rus dilindən tərcümədir.
