| |
(Maarif
komissarı yoldaş Mustafa Quliyevin məruzəsi
münasibətilə) |
Teatrların və musiqi məktəblərinin
açılmaq və fəaliyyətə başlamaq
mövsümü yetişmiş olduğu bir zamanda,
maarif işləri başında duran bir yoldaşın
teatr və musiqi tərəqqisi yolları haqqındakı
nəzərlərini bilmək bu müəssisələrin
rəhbərliyini edən və başqa əlaqədar
olan şəxslər üçün nə qədər
böyük bir əhəmiyyəti—haiz idi!
Buna görədir ki, yoldaş Quliyevin istər
teatr, istərsə musiqi haqqındakı mə'ruzələri
bir çoxlarını mə'ruzəyə cəlb
edib huş və guş ilə dinləmələrinə
səbəb oldu.
Əvvəla, burasını qeyd etməliyik ki,
yoldaş Quliyev teatrın və musiqinin maarif və
ictimai işlərdə nə qədər böyük
bir amil olduğunu layiqincə dərk edərək
bu iki sənətə böyük bir əhəmiyyət
verir və bunların sağlam və doğru bir
yol ilə tərəqqi etmələri haqqında
istər elmi, istər ictimai və istərsə
siyasi cəhətcə müəyyən bir nəzər
və e'tiqada malik olduğunu bildirir.
Yoldaş Mustafa Quliyevin musiqiyə aid əmələ
qayəsi boylədir.
Azərbaycanda sağlam və fərəhli olmaq
üzrə inqilabi və ictimai yeni bir musiqi həyatı
təşkil etmək. Bunun üçün bu əmələ
qarşı məmaniətlər törədə
bilən mühafizəkaranə hal və vəqəələrlə,
yenilik qəbul etməyən qanun və qaydalarla
mübarizə edib yeni həyata doğru cığırlar
açmaq lazım gəlir. Mə'ruzədə edilən
bəhslərin başlıcaları bunlar idi: Musiqi
sistemi; Türk operaları; El mahnıları və
musiqi təhsili. Musiqi sisteminə gəldikdə
burasını qeyd etməliyik ki, Avropa musiqisində
mövcud olan «ton»lar iki növdür: Tam ton və
yarım ton. Onlarda üçdə bir və dörddə
bir ton yoxdur. «Qam»ları dəxi bu növdür:
Do-Re—Arası tam ton
Re-Mi— » » »
Mi-Fa— yarım ton
Fa-Sol— » tam ton
Sol-lya— » » »
Lya-Si— » » »
Si-do— » yarım ton
Araları tam ton olan sədaların ortalarında
yarımtonlu digər bir səda dəxi mövcud
olduğu halda, araları yarım ton olan sədaların
ortalarında başqa bir səda ola bilməz. Məsələn:
«Do» ilə «Re» ortasında ki, araları bir tondur—«Do-diyez»
və ya başqa bir ad ilə «Re-bemol» sədası
mövcuddur. Halbuki «Mi» ilə «Fa» ortasında ki,
araları yarım tondur—başqa bir səda yoxdur.
Əlhasil Avropa sİstemində yarım tondan
əksik ton yoxdur. Ona görə onların bir «oktav»ı,
yə'ni məsələn, «Do»dan o biri «Do»ya və
«Re»dən o biri «Re»yə kimi on iki yarım ton təşkil
edir.
Şərq musiqi sistemində isə boylə deyildir.
Zatən qədim zamanlarda Avropanın özündə
dəxi boylə deyil idi. Məsələn: qədimlərdə
Avropa yarım ton iki növ imiş, birinə «böyük
yarım ton» və o birinə də «kiçik yarım
ton» deyərlərmiş, boylə ki, «Do» ilə
«Do-diyez» sədaları kiçik yarım ton adlandığı
halda, «Do» ilə «Re-bemol» böyük yarım ton
hesab edilirmiş.
Sonralar, tədriclə «Temperasion» deyilən bir
üsul ilə bu yarım tonlar bir əndazəyə
gətirilib təsviyə edilmişdir. Odur ki, bu
gün «Do-diyez» ilə «Re-bemol» ikisi də bir-birinin
eyni olan bir sədadırlar.
«Temperasiyon» üsulu təqribən iki yüz il
bundan əvvəl olaraq tətbiq edilmişdir.
Şərq musiqi sistemi isə «Temperasyon» edilməmiş
olduğuna görə onun «Diyezləri» ilə «Bemol»ları
arasında təfavüt vardır.
Digər sözlə, şərq musiqisinin sədaları
arasında yarım tondan da əksik tonlar mövcuddur:
məsələn: üçdə bir ton, dörddə
bir ton. Qədim Ərəb-İran musiqi sistemində
bir «oktav»da on yeddi ton varmış. Bunun boylə
olması qəribədir. Çunki dörddə bir
ton hesabı ilə «oktav»da iyirmi dörd və üçdə
bir ton hesabı ilə doqquz ton olmalı idi. Bu günkü
Azərbaycan tarında oktavı bir telin (simin) üzərində
götürsək, on yeddi ton əmələ gələr,
əgər oktavı iki tel üzərində hesab
etsək, on doqquz ton mövcud olduğunu görərik.
Digər tərəfdən, yenə eyni oktavı
tarın başqa bir yerindən götürsək,
on üç ton əmələ gələr və
yenə o oktavı bir ayrı yerdən götürsək,
on iki ton çıxar!
Bundan boylə görünür ki, bizim musiqimizdə
müəyyən bir sistem yoxdur. Başqa sözlə,
bizim musiqi sistemi «Temperasyon» edilməmişdir. Sədalarımızın
münasibətləri müxtəlifdir. Boylə
ki, bir yerdə «Re» ilə «Mi» arasında üç
ton vardır. Digər bir yerdə «Re» ilə «Mi»
arasında iki ton vardır və i. a.
Bəs buna görə də yoldaş Quliyev təklif
edir ki, boylə bir qeyri-müəyyən və ibtidai
sistemdən əl çəkib Avropanın «Temperasyon»
edilmiş olan on iki tonluq sistemini qəbul edək.
Bu sistemi gözəlcəsinə göstərən
alətdən ən başlıcası «piano»dur.
Burada bir sual meydana çıxır.
Şərq havalarını pianoda çalmaq mümkündürmü?
Əgər mümkün isə o halda mübahisəyə
yer qalmır.
Şərq havalarını piano vasitəsilə
çalarkən boylə bir şeylər müşahidə
edirik: Segah və segah kökündə olan mahnıların
«qərar» tonu piano ilə düz gəlməz. Məsələn:
Əsas ton «Do» olarsa, segahın «qərar» tonu «mi»
və «mi»dən ikincisi ilə (sağ tərəfə)—«fa»dan
sonra gələn «mi» şərq havalarına öyrənmiş
qulaq üçün pis tə'sir edir və qulaq tələb
edir ki, bütün, yə'ni «mi» bir az bəm olsun.
Pianoda «mi»dən bəm olan səs «mi-bemol»dur. Bu
isə segaha qətiyyən yaraşmaz. Boylə olan
surətdə segah düz çıxmaq üçün
«mi» ilə «Mi-bemol» arasında bir ton dəxi olmalı
idi. Halbuki pianoda oylə bir şey yoxdur.
Və habelə «Mi-minor»da Bayatı-İsfahan və
bu kökdə olan mahnıları çaldıqda
qərar ton olmaq üçün nə «Do» yaraşır,
nə də «Do-diyez». İkisinin arasında bir ton
olması dəxi tələb edilir. Pianoda isə
«Do» ilə «Dodiyez» arasında başqa bir ton yoxdur.
Və yenə çahargahın əsası və
üçüncü və müxalifinin də birinci
tonları piano ilə müvafiq gəlmir...
Fəqət yenə də bundan boylə görünməsin
ki, pianoda şərq havaları çalmaq olmaz! Əvvəla,
burasına diqqət yetirilməlidir ki, şərq
musiqisini Avropa musiqisindən təşxis edən
əlamətlər heç də üçdə
bir və ya dörddə bir tonlar deyildir. Ortada mövcud
olan boylə bir nəzər başdan-başa səhvdir.
Halbuki Avropa musiqisini şərq musiqisindən təfriq
edən əlamətlərin başlıcaları
bunlardır:
Bir) kök
İki) hava
Üç) vəzn
Kökə gəldikdə avropalıların əsas
kökü boylədir. Do, Re, Mi, Fa, Sol, Lya, Si. Şərq
musiqisi kökü isə bu cürdür: Do, Re,
Mi, Fa, Sol, Lya, Sibemol. Yə'ni avropalıların
əsas kökləri iki ədəd bir-birinə
müsavi olam münfəsil (ayrılı) «tetraxord»dan
əmələ gəldiyi halda, bizim əsas kökümüz
iki ədəd bir-birinə müsavi olan müttəil
(bitişik) «tetraxord»dan əmələ gəlir.
Böylə ki, Avropadakı bu nəhv ilədir:
Bir)Do, Re, Mi, Fa.
İki)Sol, Lya, Si, Do.
Bizdəki isə boylədir:
Bir)Do, Re, Mi, Fa.
İki)Fa, Sol, Lya, Sibemol.
Deməli, bizdə birinci «tetraxord»un axırı,
ikinci «tetraxord»un ibtidasıdır. Bu, bir mühüm
fərq.
Ondan başqa bizim «tetraxord»larımız «xalis kvarta»lar
və «xalis kvinta»lar ilə qurulduğu halda, avropalıların
«tetraxord»ları «artırılmış kvarta» və
«əksilmiş kvinta»lar əmələ gətirir.
Boylə ki, avropalılarda: fa-si «artırılmış
kvarta» və Si-fa isə «əksilmiş kvinta»dır.
Bizdə isə fa-si bemol «xalis kvarta» və sibemol-fa
«xalis kvinta»dır.
Bu, ikinci fərq.
Üçüncü mühüm fərq dəxi
budur ki, bugünkü Avropa musiqisinin biri «major» və
o biri «minor» olmaqla iki qamları olduğu halda, bizim
major və minordan əlavə başqa köklərimiz
dəxi vardır ki, Avropanın orta əsr musiqi
«lad»larına bənzəyən «qam»lar kimidirlər.
Hava işinə gəldikdə, musiqiyə cüzi
də olsa əhəmiyyət verənlərin hamısına
aydındır ki, bizim havalarımız heç də
Avropa havalarına bənzəməz.
Bunun da əsil səbəbi odur ki, bizim havalarımız,
baxüsus dəstgah havalarımız «Tsetura» deyilən
bir kiçik dairədə hərəkət etdiyi
halda, avropalıların havaları, baxüsus «ariya»larında
sərbəst surətdə aşağı-yuxarı
atılıb gəzişir və bu nəhv ilə
bizim qulağımıza qərib və anlaşılmaz
gəlir.
Bizdə bir çox təsnif və el mahnıları
vardır ki, onların havaları yalnız üç
tonun kombinasiyonundan əmələ gəlir. Avropalılarda
isə boylə hava gülüncdür.
Qərəz, bizlər hava ixtira edərkən tonlarımızı
böyük bir qənaət və hətta xəsislik
ilə işlətməkdə olduğumuz halda,
avropalılar buna əks olaraq, tonlar işlətməkdə
payansız bir israf göstərirlər.
O ki qaldı vəznə, bizim dəstgah musiqimiz
kimi bəhrsiz musiqimiz mövcud olduğu surətdə,
avropalılarda boylə bir musiqi yoxdur, bu fərq
özü kifayətdir.
Əlhasil, şərq musiqisini qərb musiqisindən
ayıran şeylər ümdəcə bunlardır.
Nəinki üçdə bir və dörddə bir
tonlar ki, onların nə dərəcədə vacib
olmadığını pianonun şərq musiqarları
arasında müvəffəqiyyət ilə istemal
olunduğu isbat edir.
Bəs boylə görünür ki, yoldaş
Quliyevin Avropa sistemini qəbul etmək təklifi
tamamilə həyata keçsə də, bundan şərq
musiqisinin əsas cəhətləri heç də
rəxnədar olmaz və şərq musiqisi yenə
də şərqliyində baqi qalar.
Türk operası—Yoldaş Quliyev
mə'ruzəsində məsələni türk
operasına çevirib söylədi ki: Bugünkü
mövcud türk operaları məzmunca əsrə
müvafiq deyildilər. Bu operalar inqilab dövründə
böyüməkdə olan nəslə bədii
bir qida verə bilməzlər, çünki mövcud
operalarda inqilabi vəqiələrin əksi yoxdur.
Məzmunları köhnə feodal həyatdan götürülmüş
nağıllardır. Ondan əlavə mövcud
operalarımız opera musiqisi cəhətindən
dəxi zəifdir.
Quliyev yoldaş bir tərəfdən bu məsələdə
haqlıdır. Mövcud operalarımızın
aşiqanə, dindarana və qədimnüma məzmunu
ilə bugünkü ictimai və inqilabı həyatın
arasında heç bir rabitə görünmür.
Fəqət, bununla belə iyirmi sənə bundan
qabaq meydana gəlmiş türk opera və operettalarının
şahidi olduğumuz böyük inqilabın vüquu
üçün zəmin və müvafiq şərait
təşkil edən vəsait arasında inqilabi,
ictimai və mədəni mövqe və xidmətlərini
inkar etmək olmaz.
Pəncərələri taxtalanmış evlərin
qaranlıq küncündə cəhalət qurbanı
olan türk qadınının «Emansipatsiyası»
yolunda türk opera və operettaları azmı xidmətlər
gördülər?
Dürüşt, qaba və pozqun əxlaqlı
erkəklərin islahi-təhzib əxlaqlarına
azmı tə'sir etdilər?
Turk operaları dini fanatizmə qarşı böyük
bir mübarizə meydanı açmadımı?
İl uzunu ahu-nəvaya və ağlamağa adət
etmiş olan xalqı bir az da olsa gülərüzlü
və yeni həyatlı edən türk opera və
operettaları deyildimi?
Nəhayət, türk opera və operettalarının
mədəni bir amil olmaq üzrə ifa etməkdə
olduğu vəzifələrini unutmaqmı olar?
Tək-tək götürüb baxsaq görərik
ki, türk opera və operettalarının hərəsinin
öz-özlüyündə inqilabi, ictimai və
mədəni vəzifəsi inkar qəbul etməyən
bir həqiqətdir.
«Leyli və Məcnun», «Aşıq Qərib» və
«Arşın mal alan» öz balalarının gələcək
ailəvi həyatlarını korlayan cahil valideynin
hərəkətlərinə qarşı e'tirazdır.
«Ər və arvad» çadraya qarşı birinci
mübarizədir.
«Şah İsmayıl» müstəbid hökmdarları
dizin-dizin süründürən inqilabcuyanə
bir məzmundur.
«Əsli və Kərəm» iki millət arasında
sülh və səlamət əbqasına vasitə
ola bilən bir hekayədir.
«Şah Abbas» odunçuluq ilə yaşayan bir kəndli
qızının ağıl və dərrakəsinin
şahlarınkından daha artıq olduğunu göstərən
ibrətamiz bir əsərdir.
«O olmasın bu olsun»a gəldikdə bu operetta məzmunca
bugünkü yaşadığımız inqilabi
yeni həyata o qədər yaxındır ki, guya
bugünkü gün üçün yazılmış
təbliği bir ədəbiyyat cümləsindəndir,
çünki ümummənfi tiplərin həmin hamısı
bu pyesdə mövcud olub bütün bəd əməlləri
gülünc bir surətdə meydana qoyur.
Digər tərəfdən, yoldaş Quliyev tərəfindən
arzu olan və bugünkü yeni həyatın tələbatına
tamamilə müvafiq gələn opera türk operaları
içində mövcud olmayan kimi qeyri-türk operaları
içində dəxi mövcud deyildir. Məsələn,
gürcu, erməni, ukrayna və hətta rus operaları
içində dəxi yeni inqilabi həyatımızı
cüzi də olsa təsvir edə bilən heç
bir opera yoxdur. Mövcud operalarda qiyməti-musiqiyyədən
başqa digər bir ideya axtarmaq əbəs zəhmətdir.
Həmçinin bu kimi operalar teatr səhnələrindən
düşmür və düşməsini də
istəyənlər yoxdur.
Əlbəttə, yoldaş Quliyevin yeni həyata
müvafiq yeni operalar yazılmasını tələb
etməkdə tamamilə haqlı olduğunu iqrar
edib burasını qeyd edirik ki, yüzlərcə
qabil və mahir bəstəkarlara malik olan rus musiqisi
bu böyük və qiymətli vəzifəsini
bu günə qədər ifa etməmiş olduğu
halda, bir cift bir tək musiqi həvəskarı olan
Azərbaycandan inqilabi musiqi yaradıcılığı
tələb etmək hələ tezdir. Zatən oylə
böyük bir əsər yazılmaq üzrədir
və onu yazanlar inqilabla doğulmuş, inqilabla ruhlanmış,
inqilabla tərbiyələnmiş və inqilabi metodlardan
tə'lim almış olan cavan bəstəkarlardır
ki, bu gün musiqi təhsillərinə ikmal ikən
baş və qəlbləri o gələcək böyük
əsər ilə məşğuldur. Bu gənc
bəstəkarların Azərbaycan Darülmusiqisindən
dəxi çıxacaqlarına biz əminik. Əlavə
buna dəxi əminik ki, mövcud Azərbaycan bəstəkarları
az olsalar da, hər gün səhər saat doqquzdan
ta gecə saat on ikiyə qədər ictimai və
pedaqoji musiqi vəzifələrinin ifasına məcbur
olmasaydılar, onlar da bu əzim hünər meydanında
öz güclərini sınamaq istərdilər!
Bəstəkar Qlierə tapşırılmış
olan «Şah Sənəm» operasına gəldikdə,
onun məzmununun dəxi bu günkü yeni həyatımıza
müvafiq olmadığını yoldaş Quliyev
öz mə'ruzəsində qeyd etdi. Qiyməti-musiqiyyəsi
haqqında—madam ki, bu opera hələ tamamilə
mövqeyi-tamaşaya qoyulmamışdır—indidən
danışmaq yersizdir. Şübhəsiz, günlərin
birində bu operanı səhnədə görmək
mümkün olacaqdır. Bu xüsusdakı mubahisə
də o zamana qalmalıdır.
Mövcud türk operalarının qiymət və
ləyaqəti-musiqiyyələrinə gəlincə
iqrar etməliyik ki, bu operalar karlı bir islaha möhtacdırlar.
Əvvəla, bu, operaları «şəbehlik» halından
çıxarıb Avropa operası tipinə yaxınlaşdırmalıdır.
Buna görə oxunan dəstgah parçalarına
«ariya» forması verməlidir və saniyən, tarı
tamamilə baş vəzifədən götürüb
bu vəzifəni orkestra verməlidir. Tar isə orkestr
içində lazım olan yerdə xalq musiqi aləti
sənətilə tə'sirli «efer»lər verə
bilər.
Bu sayaqla bizim operalarımız zahiri surətini
dəyişib «şəbeh»likdən çıxar
və Avropa operası formasına girər. Əslində
isə məzmun və musiqicə Azərbaycan türk
və şərq operası sənətində baqi
qalar.
Hər halda yoldaş Quliyevin operalarımızı
tənqid etməsində bizi məmnun edəcək
bir hal var ki, o da türk operalarının mədəni
əhəmiyyətini iqrar ilə tərəqqisini
tələb və arzu etməkdir. Bu tənqid ilə
inqilabdan əvvəl eşitdiyimiz tənqidlər
arasında göy və yer qədər təfavüt
vardır. O vaxt türkcə danışmağı
özləri üçün «ayıb» bilən, türk
qəzetlərini ələ almağı «ar» hesab
edən bir para «abrazovannı» adamlarımız türk
operalarını dəxi bir «biabırçılıq»
deyə tənqid edib ləğv edilməsini istəyirdilər.
Avropa musiqisindən cüz'i də olsa bir şey
anlamayan bu şəxslər öz «intelligent» olmaqlarını
göstərmək üçün rus opera teatrının
ən qiymətli lojalarında oturub əsnəməyi
özləri üçün ar hesab etməyib, türk
operasına «bezobraziya» deyə əksik göz ilə
baxardılar.
Türk operalarının zühuru Azərbaycan
xalqı arasında mədəni bir hadisə, tərəqqiyə
tərəf dərin bir meyl əlaməti olduğunu
başa düşə bilməyən bu çürük
fikirlilər əlbəttə başqa cür «tənqid»
yolu bilməzdilər.
Bu gün eşitdiyimiz tənqid isə Azərbaycan
xalq maarifinə vasitə ola bilən hər bir mədəni
təşəbbüsə rəvac və tərəqqi
vermək və bu təşəbbüsləri inqilabi
yollara salıb sağlam bir ruh ilə yürümək
arzusunda olan bir yoldaşın mülahizələri
idi ki, türk və qeyri-türk musiqi xadimləri
tərəfindən dərin bir diqqət və e'tina
ilə dinlənilib hər kəsdə böyük
bir tə'sir buraxdı.
El mahnıları. Quliyev yoldaşın
el mahnılarının əhəmiyyət və
qiyməti haqqındakı görüşü Azərbaycanda
musiqi tərəqqisi tərəfdarı olanları
son dərəcə sevindirəcək bir görüşdür.
Quliyev yoldaş Azərbaycan musiqi xadimlərini, əz
cümlə ali musiqi məktəbini Azərbaycan
el mahnıları xüsusunda heç bir təşəbbüsdə
bulunmamaları cəhətcə haqlı olaraq məzəmmət
etdi.
İş bundadır, bu gün bizim musiqi və
musiqi ədəbiyyatı naminə hər nəyimiz
varsa, o da bizim el mahnılarımızdır. Bunlardan
başqa həmin heç bir şeyimiz yoxdur. El mahnılarımız
bizim musiqi sərvətimiz və musiqi mənbəyimizdir.
Fəqət biz hələ bu sərvət və
mənbədən layiqincə istifadə edə
bilməmişik.
Azərbaycan xalqı həmin sənə bir iki
el mahnısı yaradıb meydana atır. Bu mahnılar
ağızdan ağıza düşüb şəhərləri,
kəndləri gəzib dolaşır, sonra «köhnəlib»
«moddan çıxır» və nəhayət, tamamilə
unudulub itir və məhv olur. Bu nəhvilə yüzlərcə
qiymətli el mahnılarımız itib batmışdır.
Bununla belə hal-hazırda mövcud olan və yadlarda
qalan el mahnılarımızı yığıb
cəmləsək, yenə də yüzlərcə
havalarımızı unudulmaq təhlükəsindən
xilas edə bilərik. Əlavə hər sənə
yeni çıxan mahnıları səbt və zəbt
etmək adətini qəbul etsək, musiqi sərvətimiz
ildən-ilə çoxalıb artar.
Bu sərvətdən nə tövr istifadə
edə bilərik?
Əvvəla, bu mahnıların etnoqrafik əhəmiyyətini
kənara qoyub da yalnız musiqi cəhətincə
nə kimi tərəqqilərə və inkişafa
çata bilməmizi müxtəsər də olsa
söyləyək:
1) Azərbaycan şərq musiqisinin əsaslarını
bu mahnıların təhlili yolu ilə tə'yin
edib musiqimiz haqqında elmi nəzəriyyələr
və qanunlar qurmaq və avropalıların musiqi
nəzəriyyəsi dedikləri elmi kitablar meydana
gətirib gələcək bəstəkarlarımızı
bunun ilə indidən öyrətmək. Burası
unudulmasın ki, Avropanın dəxi bu gün mövcud
olan o zəngin musiqi kitabları əsil el mahnılarının
təhlili yolu ilə əmələyə başlayıb,
sonra get-gedə tərəqqi etmişdir və minlərcə
ustad «kompozitor»ları musiqi elminə öyrətmişdir.
2) Bu mahnılardan münasiblərini seçib musiqi
məktəblərimiz üçün çalğı
«repertuarı» hazırlamaq. Burasını bilməliyik
ki, musiqi məktəbi müdavimləri olan türk
balaları çalğı dərslərini yalnız
Avropa musiqisi «repertuarı» ilə öyrənir.
Əlbəttə, şagirddən çalğı
texnikasını artıran və tərəqqi etdirən
Avropa «etüd» və «eksersis» məşqlərinə
sözümüz yoxdur. Fəqət «pyes» məsələsinə
gəldikdə deməliyik ki, əsil musiqi bunların
çalğısından hasil olur, nə qədər
o pyesi şagird özü başa düşüb
anlarsa, bir o qədər onun xoşuna gələr
və xoşuna gəldiyi üçun çalğısını
şövq və həvəslə öyrənər.
Halbuki şagird anlamadığı havalardan və
hiss edə bilmədiyi musiqidən çox vaxt bezib
öyrənmək belə istəmir. Bu isə dərsin
gedişini pozub təhsilə mane olur. Ona görə
Avropa pyeslərinə bir neçə dənə
öz mahnılarımızdan düzəlmiş
olan şərq «pyes»ləri dəxi qatsaq, şagirdlərimizi
həvəsləndirib təhsil işini yüngülləşdirərik
.
3) Yenə də el mahnılarımızın münasiblərini
seçib «xor» havaları düzəltməklə
musiqinin ümumi xalq arasında intişarına və
ünsiyyətinə ciddi vasitə olan xorlar təşkili
üçün material hazırlamış olarıq.
Bu günkü klublarda və başqa mədəni
evlərdə rus xorlarından başqa ayrı xorlar
eşitmirik, səbəbi də odur ki, xor havalarımız
yoxdur ki, öyrədənlər ondan istifadə
edə bilsinlər. Hələ ümummaarif məktəblərimizdə
dəxi xor namına layiq heç bir musiqimiz yoxdur.
Yoldaş Quliyev öz mə'ruzəsində xorun
əhəmiyyətini qeyd etməyi unutmayıb musiqarların
diqqətini bu cəhətə cəlb etdi. Xor kollektiv
bir musiqi olduğundan ictimai əhəmiyyəti böyükdür.
4) Nəhayət, el mahnılarımız gələcəkdə
operalar yazanlarımız üçün musiqicə
ən gözəl mövzular təşkil edə
bilər. Ustad bəstəkarlarımız bu mahnılarımızdan
istifadə edib bədii zövqə müvafiq, elmi
əsaslara müstənid gözəl operalar yarada
bilərlər. Rusların məşhur bəstəkarlarından
Qlinka, Rimski-Korsakov və Çaykovskinin operaları
hamısı el mahnıları üzərində
yazılmışdır ki, bu da daim rus xalqının
zövqünə qida verir.
Azərbaycan mahnılarının əhəmiyyəti
zənn edirəm ki, yalnız musiqi elminə aid istifadələrə
münhəsir qalmayıb başqa elmi əsərlər
üçün dəxi mövzu ola bilər; məsələn,
etnoqrafik, tarixi, psixoloji və sairə bu kimi elmlərə
aid bəhs və müzakirələr üçün
də zəmin təşkil edə bilər.
Azərbaycan el mahnılarını cəm etmək
işinə gəldikdə bu xüsusda bizdə
indiyə kimi çox az iş görülübdür
və görülən işlər də bundan
ibarətdir ki, bir neçə sənə bundan qabaq
musiqi professorlarından biri el mahnılarını
yığmaq üçün maarif komissarlığı
tərəfindən Qarabağa göndərilmişdi.
Bu əzimət nəticəsi olaraq, bir neçə
ədəd el mahnısı çap edildi ki, məzkur
professor tərəfindən yazılıb «harmonizə»
edilmişdi. Mahnılar meydana çıxdıqdan
sonra əvvəla, əbəs yerə Qarabağa
gedildiyi və saniyən, boylə ümumi işin
nahaq yerə bir nəfərə həvalə edildiyi
aşkar oldu.
Əlavə, yenə iki sənə bundan qabaq
baş siyasi maarif idarəsinin təşəbbüsilə
Hacıbəyovlar tərəfindən iyirmi ədəd
el mahnıları yığılıb «harmonizə»
edilmiş və xüsusi komisyon tərəfindən
də baxılıb qəbul olunmuşdu; fəqət
bu mahnılar indiyə qədər çap edilməyib
baş siyasi maarif idarəsində əlyazması
olaraq qalmışdır.
Zənnimcə, bu mühüm işi mürəttəb
və mükəmməl bir surətdə aparmaq
üçün ali musiqi məktəbi nəzdində
xüsusi bir komisyon təşkil edilməlidir. Bu
komisyonun işi bir tərəfdən, el mahnılarını
yığmaq və digər tərəfdən, yığılan
mahnılar üzərində laboratoriya əməliyyatı
icra etməkdən ibarət olmalıdır. Məncə,
arzu edilən bu təriq ilə hasil edilə bilər.
Musiqi təhsili—Eşitdiyimiz mə'ruzədən
boylə anlaşıldı ki, yoldaş Quliyev yalnız
Avropa musiqisi təhsilinin tərəfdarıdır.
Şərq musiqisi təhsili lüzumuna aid mə'ruzədə
bir şey yoxdu. Yalnız bunu bildik ki, Quliyev yoldaş
şəxsən tar təhsilinin tərəfdarı
deyildir və hətta tarın xalq musiqisi aləti
cümləsindən olduğuna da inanmır.
Zənn edirəm ki, yoldaş Quliyev tarın xalq
musiqisi alətindən biri olduğunu iqrar etsə
idi, yenə tar təhsilini şəxsən lüzumsuz
edəcək idi. İş bundadır ki, başqa
millətlərin, məsələn, rus, alman, firəng
və sairələrinin dəxi bir xeyli xalq musiqi
alətləri vardır. Bununla belə bu alət
və sazların çalğısı musiqi məktəblərində
təhsil olunmur. Çalğıları öyrənilən
alət yalnız piano və əlavə orkestrdə
mövcud olan instrumentlərdir. Məsələn,
vialon, violonçel, klarnet, fleyta, trumba və sairə;
daha gitara, mondalina, qusli, dombra və bu kimi xalq musiqi
alətləri musiqi məktəbləri daxilində
təhsil edilməz. Boylə olan surətdə bizə
nə düşübdür ki, tar, saz, zurna və
balabanlarımızı konservatoriya proqramına
daxil edib tədrisini tələb edək.
Əlbəttə, əgər bir musiqi təhsilindən
ibarət yalnız Avropa musiqisini hesab etsə idik,
biz də yoldaş Quliyev ilə bərabər tar
təhsilinin lüzumsuz bir şey olduğunu iqrar
edib ləğv tərəfdarı olardıq.
Fəqət bu xüsusda bizim fikrimiz boylədir
ki, Avropa musiqisindən əlavə bir də Şərq
musiqisi vardır və biz Azərbaycanlılar özümüz
Şərq əhlindən olduğumuza görə
musiqi təhsili işində Şərq musiqisinə
qarşı laqeyd qalarsaq, öz mədəni vəzifəmizi
kamalınca ifa etməmiş olarıq. Tar isə
Şərq musiqisi təhsilini genişləıdirə
bilən alətdən ən qiymətlisi, ən
mühümüdür. Yoldaş Quliyev zənn etməsin
ki tar təhsilini konservatoriya proqramına daxil etməklə
gələcək üçün sazandalar hazırlanması
nəzərdə tutulur. Musiqi məktəbi tara
yalnız elmi cəhətdən yanaşır və
onu şərq musiqisinin əsası olan muğamatın
kəşf və şərhi üçün elmi
bir alət sifəti ilə öz proqramına daxil
edir. Tarda musiqi məktəbi daxilində «ənzəli»
kimi küçə diringələri çalğısı
təhsil edilmir, bəlkə müəyyən proqram
üzrə muğamat tədris edilməklə Avropa
musiqi əsasından qeyri olan Şərq musiqi əsasları
şagirdlər üçün şərh və
bəyan olunur. Əz cümlə tarı not üzrə
çalmaq mümkün olduğundan tarçı şagird
tam bir musiqi təhsili görmüş olur.
Hər halda yoldaş Quliyev tar haqqında öz
şəxsi fikrini söyləyib, mübahisəli
olan bu məsələnin qəti həllini musiqarlara
həvalə etməyə mail olduğunu bildirdi
ki, ən gözəli də budur. Bununla belə
yoldaş Quliyevin tar haqqındakı rə'yi boylə
bir xeyr işə müncər oldu ki, şərqi
qina (xanəndəlik) kimi heç bir elmi, fənni
və bədii mə'nası olmayan dərslər
musiqi məktəbi proqramından silinsin.
Yuxarıda bəhs edilən məsələlərdən
əlavə yoldaş Quliyev öz mə'ruzəsində
Türk musiqi texnikumu ilə Azərbaycan konservatoriyasının
birləşməsi və Şərq orkestri məsə-ləsi
haqqında da öz fikir və nəzərini söylədi.
Bu mühüm məsələlərin şərhi
xüsusi məqalələrə möhtac olduğundan
onları və musiqi təhsili məsələsinin
təfsilatını gələn nömrələrə
saxlayırıq.
Ümumiyyətlə, burasını qeyd etmək
lazımdır ki, yoldaş Mustafa Quliyevin mə'ruzəsi
Bakı musiqi xadimlərinə böyük bir tə'sir
buraxdı. Müxtəlif və bərəks yollara
dağılmış olan fikirlər üçün
müəyyən və məqsədə yaxınlaşdıran
bir vahid yol göstərilməklə fikirlər
bir çox mühüm məsələlər üzərində
birləşdirildi. Pozulmuş orkestrə müəyyən
bir «ton» verilib sazlaşdırıldı. Ümid
edirik ki, bundan sonra musiqi xadimlərinin Azərbaycanda
musiqi tərəqqisinə aid olan xidmətləri
bir-birinə saz və müvafiq gəlib məruzədə
göstərilən bir yol üzrə davam etdiriləcəkdir.
1.Məqalə «Maarif və mədəniyyət»
jurnalının 1926-cı il 8 və 9-cu nömrələrində
çap olunmuşdur.
2. Bəstəkarın fikrini düzgün anlamaq
üçün onun 1945-ci ildə nəşr etdirdiyi
«Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları» kitabına
müraciət etmək lazımdır. Həmin kitabın
«ilk söz»ündə müəllif yazır: «Azərbaycan
xalq musiqi incəsənətinin əsasını
təşkil edən ciddi qanun-qaydalar (mən öz
operamı yazarkən bunlara rəayət etmişəm)
nəinki mənim yaradıcilıq arzumu boğdu,
əksinə bu qanun qaydalar bir binövrə olaraq
azad yaradıcilıq fantaziyasınıi geniş
üfüqlərini aydın işıqlandırıb
mənə daha artıq cəsarət verdi».
3. Müəllifin göstərdiyi materiallar «Azərbaycan
türk el mahnıları» məcmuəsi adı
altında 1927-ci ildə çap edilmişdir. Həmin
məcmuəyə Üzeyir və Zülfüqar
Hacıbəyovların və Müslüm Maqomayevin
topladıqları 33 mahnı daxil edilmişdir.
