Vətəndaş Samit möhtərəm
«Kommunist» qəzetinin 203-cü nömrəsində
türk opera və operettalarına dair yazdığı
tənqidin səbəbini bildirmək üçün—bizim
opera və operettalarımız bədii və musiqi
gözəlliyindən aridir,—deyir. Hərgah məzkur
vətəndaş bunu deyib buradaca sükut etsəyidi,
məsələnin üstünü bir az örtülü
qoyub özü üçün mənfəət
yetirmiş olurdu. Fəqət vətəndaş
Samit «çılpaq sözlü» olmaq istəməyib
«dəlil» götürmək dəxi istəyir və
bunun üçün:
Şərq musiqisindən mühüm bir məqam
alisi olan və avropalıların major və minorundan
bilkülliyyə xaric olmaq oranın musiqişünaslarını
orijinal gözəlliyilə heyran edən, bir tərəfdən
ərəb, İran, digər tərəfdən
yəhudi sənət musiqisində o tərəf
və bu tərəfcə fəxr eylənilmək
dərəcəsində əziz olan və nəhayət,
Şərq musiqisi estetik nöqteyi-nəzərindən
insanın əhval-ruhiyyəsində qeyri-təhurə
təlaş kimi bir həyəcan—bədii oyadan və
qədim musiqişünasların rə'yincə
göy guruldamasından əxz edilmiş olan «Çahargah»
kimi böyük və məzmunlu dəstgahı
layiq istehza bilib təməsxanə bir surətdə
«İran çahargahı» deyə bədii bir zövq
almaq istəyənlərə bunu rəva görmür.
Bə'də «xalq ruhinə uyğun el mahnılarını
havi əsərlər vücudə gətirmək
icab edər»,—deyib də xalis el mahnılarının
ən gözəllərindən tərtib edilmiş
olan türk opera və operettalarının səhnədən
qaldırılmalarını tələb edir. Azərbaycan
xalq ruhinə «Lakme»lərlə ləzzət veriləcəyinə
umid edir. Əlavə olaraq bu el mahnılarının
«ehyasını» da bu mahnıların əsil və
əsasına əsla bələd olmayan və bu
mahnıların musiqisinin ruhinə bilkülliyyə
biganə bulunan Avropa musiqişünaslarının
təqəzay zövqünə həvalə edir.
İştə, «Çahargah» kimi ruhnəvaz bir
musiqidən bədii bir zövq alacaq türk opera
və operettalarının məxsus el mahnılarından
tərtib edildiyinə fərq verəcək və
Avropa musiqisi ilə şərq musiqisi arasında
mövcud olan estetik təəssüratı bir-birindən
ayırd edəcək qədər tə'lim və
tərbiyə musiqisi olmayan vətəndaş Samit
türk opera və ope-rettalarının səhnədən
qaldırılmalarını olduqca qərib görünən
bir inad və cəsarət ilə tələb edir!
Türk opera və operettalarının bir «güngahı»
da bu imiş ki, «gənc səhnə xadimləri
lotu Cabbar oyunu göstərmək və intihasız
şarja düşməklə və camaat dəxi
«çırtma» çalmağa müğayir «ədəb»
işlər əmələ gəlirmiş, məntiqə
müğayir olan bu nəzər digər tərəfdən
dəxi yanlışdır; operalarda camaatın çırtıq
çaldığı heç bir diqqət müşahidə
edilməmişdir. O ki, qaldı operettalara, yüngül
musiqisi və duzluca (məzhəkə) ilə xalqın
özünə öz eybini güldürmək qəsdilə
yazıldığından oyun vaxtı tamaşaçıların—hər
kəsin öz tərbiyəsinə görə ənva
surətlə izhar həyat etməsi heç də
qərib deyildir. Bu hal avropalıların teatrlarında
dəxi görünən adi bir haldır. İndi
keçəlim türk opera və operettalarına.
1907-ci ildən bəri Azərbaycan səhnəsində
və o səhnə vasitəsilə Azərbaycan
turklərinin tərəqqi və tərbiyəsi
işində az rollar oynamayan turk opera və operettalarını
bu gün vətəndaş Samitin istədiyi kimi
səhnədən qaldırmaq Azərbaycan teatr və
musiqi tarixinin mühüm səhifələrini cırıb
atmaq deməkdir.
Halbuki bu səhifələr göstərir ki,
Türk opera və operettalarına qədər həvəskarlar
vasitəsilə hərdən bir əsər— həyat
göstərən türk səhnəsi opera və
operettalardan sonra təzə həyata girib qanuni bir
hala gəldi. Bunun sayəsində idi ki, həvəskarlıq
aradan götürülüb, onun əvəzinə
professional artistlik meydana çıxıb, bir tərəfdən
dram və digər tərəfdən isə opera
artistləri ittifaqı yaradılmış oldu.
Opera və operettalar türklər arasında gizli
qalmış olan bir çox talantları, gözəl
səs sahiblərini meydana çıxarıb, türk
sənaye-nəfisiyəsi yolunda böyük addımlar
atıldı, dram və opera yazıçıları
arasına bədii bir rəqabət salıb, bir
çox ciddi dram əsərlərinin meydana çıxmasına
səbəb oldu.
Yalnız toyxanalara və lehviləbə münhəsir
qalmış olan şərq musiqisi teatr səhnəsinə
köçürülməklə bu zərif və
incə sənəti alçaq və zəlil bir mövqedən
qaldırıb ali bir məqamə vəz' etdi. Bu
surətlə musiqi sənətinin qiymətini artırıb
xalq nəzərində böyük bir rəğbət
qazandı.
Bir çox el mahnılarını nalayiq göftələrdən
azad edib, səhnəyə köçürməklə
guşəyi-nisyana atılmaq təhlükəsindən
qurtardı.
Opera və operettalardan sonra idi ki, şərq musiqisinin
gələcək tərəqqi məsələsi
meydana çıxıb, bu yolda əlləşib
çalışmağa məcburiyyət hiss edildi.
Bu gün:
1) şərq musiqisinin Avropa aləti-musiqiyyəsi
və bilümum «orkestr» vasitəsilə icrası;
2) şərq musiqisinə, Avropada olduğu kimi,
ahəng (harmoniya) qoşmaq.
3) şərq musiqisini kəsirüləsvat (poloqoniya)
etmək,
4) şərq musiqisinin üsul, vəzn və bəhrini
müsbət surətdə tə'yin etmək.
5) dəstgahları eynilə nota sala bilmək kimi
mühüm suallara cavab aramaq və bu yolda kamal ciddiyyətlə
çalışmaq arzusu ancaq opera və operettalar
zühuri ilə əlaqədar olub bu yolda kamal kərəmi
ilə işlədilməkdədir.
Opera və operettaların musiqini «həram» ikən
«həlal» etməsini hər bir insaf əhli təsdiq
etməlidir. Əvvəla, Bakı şəhəri
sanki daimi bir yas içində idi: heç kəs öz
evində, azad surətdə çalğı çalmaq
və ya hava oxumaqla məşğul ola bilməzdi;
çünki qonşusundakı hacı, molla və
ya axund filankəs eşidər—deyə çəkinirdi.
Opera və operettalardan sonra havalar camaatın ağzına
düşüb, hər bir yerə yayılmağa
və hətta mollaların evlərinin içinə
qədər icrayi-hökm etməyə başlladı.
Bu gün bu musiqiyə olan rəğbət nəticəsidir
ki, hökumət tərəfindən açılmış
olan Azərbaycan türk musiqi texnikumuna elə şəxslər
uşaqlarını qeyd etdirirlər ki, əvvəllərdə
musiqi səsi eşidəndə qulaqlarını
yumardılar.
Opera və operettalar tamaşası—musiqi ilə
şe'rin bahəm tə'siri camaatın əxlaq və
təbiətində də əsərsiz qalmadı.
Qanı qəlblərin boşalmasına; qaba və
urişt adətlərin tərk edilməsinə
dəxi xidmətlər göstərmiş olduğunu
bitərəf şəxslər təsdiq edirlər.
Arvadlarımızın və qızlarımızın
teatrlara daha sərbəst gəlməsi və gördükləri
opera və operetta tamaşalarından aldıqları
dərsi-ibarət kor-korana evlənmək və mal
kimi satılmaq və nəhayət, evlənərkən
sevmək və sevilmək kimi təbii ehtiyacat qəlbiyyədən
məhrum qalmaq bollu məzmun adətlərin kökündən
sarsılmasına səbəblər törətməyə
başladı.
Dini fanatizm və əsarət-nisvan kimi müstəbidanə
adətlərə qarşı mübarizə edən
opera və operettaların inqilabi əhəmiyyətini
də nəzərə almaq lazımdır. Bu gün
vətəndaş Samitin bir o qədər xoşuna
gəlməyən «0 olmasın bu olsun» operettası,
məncə, inqilabi bir əsərdir.
Cavan qız almaq fikrinə düşüb və
ayağı altında əzdiyi hambalın abbasısını
belə vermək istəməyən sərvət
sahibi Məşədi İbad, qızını
pula satmaq istəyən Rüstəmbəy, millətpərəst
Həsən, Əliqulubəy Müdaraçı,
sosialist Həsənbəy, Qoçu Əsgər və
s.—bunlar hamısı cümhuriyyətimizin mənfi
tiplərindəndir ki, ən gülünc və
bədnam bir surətdə meydana qoşulub xalqı
özlərinə güldürməklə rüsvayi-cahan
edilirlər. Bu əsər hələ 1910-cu ildə
yazıldığından ən birya və biqərəz
bir əsərdir.
Opera və operettaların tamaşasından hasil
olan müdaxildən bir çox tələbələrin
və məktəblilərin bəhrəmənd
olduğunu dəxi yada salmaq, burasını dəxi
qeyd etməyə məcburam ki, türk opera və
operettalarııdan «Arşın mal alan» hər
yerdə rəğbət qazanıb, dildən-dilə
tərcümə edilib Gürcüstan, Ermənistanda
yuzlərcə dəfə oynanıldıqdan sonra
Rusiyayi, Türkiyəyi, İranı, Fransayi, Amerikayı,
İspaniya, İtalya və Misri müvəffəqiyyət
ilə dolaşıb, Azərbaycan teatr və musiqisini
hər bir yerdə nümayiş etdirdiyi bir zamanda
vətəndaş Samitin bu əsərin səhnədən
qaldırılmasını və qadağan edilməsini
tələb etməsinə heç bir məna verməyirik.
Mən bu sözlərimlə türk opera və
operettalarının ancaq tarixi xidmətlərinə
o əszrlərin hələ ibtidai və nöqsanlar
ilə dolu bir halda olduğunu danmaq istəmirəm;
opera və operettalarımız təkmil edilməyincəyə
qədər də danmaq fikrində deyiləm, bu
xüsusda daha bir çox yazılar yazmaq lazımdır.
Bunu da e'tiraf etmək lazımdır ki, keçən
il opera və operetta oyunları—bilmirəm qəsdən
və ya səhvənmi—elə bərbad bir halda oynanılırdı
ki, həqiqətən hər bir zövqi-səlim
sahibinin ruhunu incidib ikrah dərəcəsinə
gətirməklə hökumət teatrının
adını da bədnam edirdi. Əgər bu ildə
elə bir «xaltura»lar vaqe olacaq, onda həqiqətən
türk opera və operettalarını tamamilə
səhnədən qaldırmaq lazım gələcəkdir.
O ki, qaldı türk musiqi teatrının tərəqqisinin
gələcəkdə kimlərdən ümid edilməsi
məsələsinə... bizə qalırsa, bu ümid
bu gün Azərbaycan hökumət türk musiqi
məktəbində kamal ciddiyyət və müvəffəqiyyətlə
təhsil edən cavanlarımızdan gözlənilə
bilir və gözləyirik.
1.Məqalə «Kommunist» qəzetnnin 1924-cü
il 3 oktyabr tarixli 220 (1220)-ci nömrəsinin 6-cı
səhifəsində «Üzeyir Hacibəyli» imzası
ila çap edilmişdir.
