Uzeyir Hajibeyov

Xatirimdədir: yoldaşlarımızdan V. Vəliyev adlı birisi not əlifbasından, ton və qammalardan baş açmadığı üçün bütün qammaları eyni tonda oxuyur, do-dan si-yədək notlarda oxuduğuiu güman edərək, tədricən səsini yüksəldirdi. O qədər cəhd göstərirdi ki, si notunda artıq səsi xırıldamağa başlayırdı. Müəllim ona nə qədər izah edirdisə, başa sala bilmirdi ki, iş səsə güç verməkdə deyil, mahnının tonunu qaldırmaqdadır...

Oxumaq, Avropa musiqi alətlərində çalmaq, orkestrlərdə iştirak etmək və arabir Tiflisə gedib opera tamaşalarına baxmaq Avropa musiqisini, onun nəzəriyyə və praktikasını mənimsəməkdə bizim üçün ilk təcrübə məktəbi oldu.

Şərq musiqisi və oxumağı sahəsində isə yoldaşlarımız arasında Üzeyir ən bilici və gözəl ifaçı idi.

Bayram axşamlarında, bazar günlərində tələbkar seminariya rəhbərləri bizi bir neçə saatlığa şəhər kənarına gəzməyə buraxdığı zaman azərbaycanlı dostlar və həmyerlilər Üzeyirin və yaxşı muğamat ifaçısı olan Balabəy Məmmədbəyovun oxumasından böyük zövq alırdılar.

Seminariyada təhsilimizin son illərində, məşğələlərdən kənar saatlarda, yemək salonunda Üzeyir yaxın yoldaşlarının iştirakı ilə «Şəbi-hicran» havasını xorla oxumağa sə'y göstərirdi. Pis alınmırdı və bu iş yoldaşlarının çox xoşuna gəlirdi. Sonralar «Şəbi-hicran»dan Üzeyir Hacıbəyov «Leyli və Məcnun» operasının müqəddiməsində istifadə etmişdir.

Üzeyirə, Müslümə və yoldaşlarımızdan bə'zilərinə qış və yaz tə'tillərində evə getmək həmişə müyəssər olmurdu. Belə vaxtlarda onlar pansionatda qalırdılar. Bə'zən bir neçə günlüyə Tiflisə mənim yanıma gəlirdilər.

Gələndə, əlbəttə, skripkalarını da özləri ilə gətirirdilər və biz günlərimizi çox şən keçirirdik. Operalardan duetlər, triolar və ayrı-ayrı parçalar bir-birini əvəz edirdi. Operaya getmək bizim üçün ən böyük sevinc olurdu. Tamaşa bizə ləzzət verir, həyəcanlandırırdı. Sonra uzun müddət opera tamaşasının müxtəlif parçaları, ariyaların ifası, aktyorların ustalığı müzakirə edilirdi.

Operaya belə gedişlərdən birində aktrisa Qaşinskayanın Traviata rolunda çıxışı bizə dərin tə'sir bağışladı. Bunun üstündən xeyli illər keçəndən sonra belə onu xatırlayıb vəcdə gəlirdik.

Çox zaman boş vaxtlarımızda ucadan kitab oxuyur, təhlil edir, nə vaxt isə oxuduğumuz kitablar haqqında söhbət aparırdıq. Bu sahədə böyük mübahisələrimiz də olurdu. Biz rus və Qərbi Avropa klassiklərinin çox əsərlərini oxumuşduq, özü də həmin əsərləri növbə ilə ucadan, ifadəli oxumaq sənətində bir-birimizi ötməyə çalışırdıq.

Üzeyir daha çox Qoqolla, onun yumoru ilə maraqlanırdı. Ümumiyyətlə yumor Üzeyirə xas idi və hələ seminariya illərində özünü büruzə verirdi. Qori seminariyasında təhsilimizin son illərində yazdığı yumoristik şe'r uzun müddət gülüş və zarafat mənbəyinə çevrilmişdi.

Şe'rin yazılmasına aşağıdakı hadisə səbəb olmuşdu: yuxarı sinif şagirdi olduğumuz zaman artıq ikinci sinifdən seminariya nəzdindəki ibtidai məktəbə təhkim edilmişdik. Burada biz az yaşlı uşaqlarla tərbiyəvi iş aparmalı, geri qalanlara kömək etməli, müəllimin nəzarəti altında ümumqrup məşğələləri keçirməli, məktəbdə növbə çəkməli idik və s...

Bir dəfə bizim tatar şö'bəsinin çox xəsis olan inspektoru şagirdlərin başını qırxdırmaq haqqına qənaət etmək məqsədilə (biz şəhər bərbərxanasında məktəbin hesabına başımızı qırxdırırdıq) evini axtarıb, paslanmış bir dəllək maşını tapdı. Onu mənə verib dedi ki, bununla uşaqların saçını qırxım. O vaxtadək heç zaman baş qırxmaqla məşğul olmamışdım. Buna baxmayaraq, intizamlı bir şagird kimi ciddi vəziyyət alıb, mənə verilən tapşırığı yerinə yetirməyə başladım. Uşaqların öz iştirakı ilə sadə «dəlləkxana» düzəldib, işə girişdim.

Paslanmış maşın işləmək istəmirdi. Tükləri tutub saxlayır, qırxmır və geri də buraxmırdı. Çox sə'y göstərməyimə baxmayaraq, bir uşağın belə başı nı qırxa bilmədim. Lənətə gəlmiş maşın cırıldayır, tükləri əzib dartır, zavallı uşaq isə ağrıdan inildəyirdi. Maşını uşağın tükündən birtəhər qoparan kimi, uşaq əlimdən çıxıb, qışqıra-qışqıra həyətə qaçırdı.

Xülasə, bu qayda ilə bir neçə uşağın başını korlayıb, mənim işimi maraqla izləyən yoldaşlarımın gülüşü altında inspektorun yanına gedib dedim ki, uşaqlardan bir neçəsinin başını korlamışam və onların arasında hörmətdən düşmüşəm. İnspektor uşaqların saçlarını düzəltmək üçün onları şəhər bərbərxanasına göndərməli oldu.

Çoxlu gülüşə və zarafata səbəb olan bu hadisə Üzeyirin yumoristik şe'ri üçün mövzuya çevrildi. Şe'r yoldaşlarımız arasında böyük rəğbət qazandı. Azərbaycanca yazılmış bu şe'r yadımda, təəssüf ki, bütövlüklə qalmayıb. İlk sətirlərini xatırlayıram:

Ülgücü verdi Məmməd Əliyə ol kafir,
Dedi: — Get uşaqları bir-bir çağır:
Qırxginən başlarını, ol bizə parikmaxir,
Yaz adını o kəsin, gör desə aman olmaz.

Seminariyada təhsil illəri sona çatırdı. Bizim sinfin şagirdləri əvvəldən axıradək yaxşı oxumuşdular. Qabaqcıl şagirdlərin ön sırasında Üzeyir və Zülfüqar Hacıbəyovlar, Müslüm Maqomayev, Azad Əmirov gedirdilər. Mən də onlardan geri qalmırdım. Sinif jurnallarında adımız əvvəldə yazılırdı (seminariyada qəbul edilmiş qaydaya görə şagirdlərin familiyası jurnalda əlifbaya görə yox, ə'laçı olduqlarına görə yazılırdı).

Buraxılış mərasimində seminariya direktoru bizim sinif haqqında tə'rifli sözlər deyib bildirdi ki, müəllim seminariyalarında işlədiyi uzun illər ərzində ilk dəfədir belə qüvvətli, həm nəzəri, həm də praktiki cəhətdən yaxşı hazırlıqlı gənc müəllimlər dəstəsi buraxır.

1904-cü il iyunun əvvəllərində biz Zaqafqaziya müəllimlər seminariyası ilə vidalaşıb evlərimizə qayıtdıq və tə'yinat aldığımız xalq məktəblərinə işləməyə getdik.

1906-cı ildə Bakıda Üzeyirlə yenidən görüşdüm və uzun illər boyu davam edən dostluğumuz başladı. Xüsusilə 1907—1908-ci illərdə, Üzeyir «Leyli və Məcnun» operasını yazmağa başlayanda daha tez-tez görüşürdük.

Azərbaycan operası yaratmaq və onu səhnəyə qoymaq ideyası o zaman o qədər də çox olmayan Azərbaycan ziyalıları, xüsusən gənclər arasında (şübhəsiz ki, Üzeyirin keçmiş məktəb yoldaşları olan dostları arasında) görünməmiş böyük marağa səbəb oldu. Hər kəs ona bacardığı köməyi etməyə hazır idi. Mən skripkada pis çalmırdım, operanın artıq hazır hissələrini yoxlamaqda, həmçinin xor nömrələrinin öyrənilməsində ona kömək edirdim.

İlk Azərbaycan operasını tamaşaya qoymaq üçün o zaman nə artist, nə də professional musiqiçilər var idi. Musiqiçi tapılanda da vəsait, pul olmurdu.

Beləliklə, operanı yenicə fəaliyyətə başlayan gənc həvəskar artistlər Hüseyn Ərəblinski, Hüseynqulu Sarabski, Hənəfi Terequlov və o zamanadək heç vaxt səhnədə çıxış etməmiş gənclərin iştirakı ilə tamaşa qoymalıydıq.

Orkestrin hey'əti əsasən birtəhər skripkada çalmağı bacaran keçmiş seminaristlərdən və Qurban Pirimovun başçılığı ilə Şərq alətlərində çalan musiqiçilərdən ibarət idi. Mənə birinci skripka çalmaq şərəfi nəsib olmuşdu.

Operanın tamaşasına hazırlıq işləri (rolların öyrənilməsi, xorun və orkestrin məşqləri) əvvəl ayrı-ayrı parçalarla, sonra isə bütöv pərdələrlə «İslamiyyə» mehmanxanası nömrələrinin birində keçirildi. Çox vaxt günortadan sonra xor oxuyanlar, musiqiçilər və solo nömrələrinin ifaçıları buraya toplaşırdılar.

Bə'zən toplaşanların hamısı bir otağa yerləşmirdi. Onda mehmanxana sahibindən ikinci nömrəni də xahiş etməli olurduq.

İş çox, özü də çətin idi, əsəb tələb edirdi, xüsusən Üzeyir üçün. Lakin o, həmişə olduğu kimi, həyəcanlanmadan, tələsmədən, ona xas təmkinlə işi yoluna qoyurdu, tamaşanın iştirakçıları da öz rollarını gündən-günə təkmilləşdirirdilər.

Tədricən hər kəsin yeri müəyyənləşirdi—kim hansı işi görməlidir. Rejissorluq Hüseyn Ərəblinskiyə, dirijorluq isə yazıçı-dramaturq Əbdürrəhimbəy Haqverdiyevə həvalə edilmişdi. Səhnədə və orkestrdə ümumi rəhbərliyi Üzeyir öz öhdəsinə götürmüşdü.

Azərbaycan dilində yeni operanın tamaşaya hazırlandığından xəbər tutan bakılılar böyük maraq və səbirsizliklə ilk tamaşanı gözləyirdilər. Biz isə bu böyük hadisəyə həyəcanla hazırlaşır və operanın camaat tərəfindən necə qarşılanacağını öyrənməyə tələsirdik.

Nəhayət çoxdan gözlədiyimiz gün gəlib çatdı. 1908-ci il yanvarın 12-də «Leyli və Məcnun» operasının tamaşasını bildirən afişalar Bakıda göründü.

Tağıyev teatrının kassası önünə çoxlu adam toplanmışdı. Biletlər dərhal alındı.

Axşam ağzınadək dolu olan salonda tamaşa başlandı. Tamaşanın həvəskar iştirakçılarının böyük qorxu və həyəcanla öz rollarını ifa etməsinə, musiqiçilərin isə vəziyyətdən birtəhər çıxmasına baxmayaraq, tamamilə yeni musiqi əsəri olan bu opera tamaşaçılar tərəfindən hərarətlə qarşılandı. Gurultulu alqışların, müəllifin və baş rolları oynayan artistlərin dönə-dönə səhnəyə çağırılmasının, çiçəklər təqdim edilməsinin sonu yox idi.

Azərbaycan xalqı Sovet hakimiyyəti illərində görünməmiş dərəcədə inkişaf edib çiçəklənmiş Azərbaycan musiqi incəsənətinin gələcək inkişafının təməlini qoymuş ilk böyük milli musiqi əsərinin yaranmasını bayram edirdi.

1945

Ədəbiyyat