Uzeyir Hajibeyov

1899-cu il avqustun son günlərində Tiflis quberniyasının kiçik qəza şəhəri Qoridə, böyük ikimərtəbəli evin geniş həyətində böyük canlanma vardı.

14—16 yaşlı uşaqların hay-küylü dəstəsi gah bir yerə toplaşır, gah da ayrı-ayrı qruplara bölünərək nə haqda isə qızğın söhbət edirdilər. Hər tərəfdən müxtəlif dillərdə sözlər eşidilirdi.

Oğlanlardan bə'zisi şagird formasında, bə'zisi də milli geyimdə idi. Əyinlərinə çuxa geymiş, başlarına motal papaq qoymuş bir neçə oğlan öz aralarında nə barədə isə danışırdı. Çərkəzi paltar geymiş, hündür papaqlarını qaşlarının üstünə çəkmiş sərt görkəmli gənclər sakit-sakit ətrafa göz gəzdirirdilər. Hündürboy, düzqamətli, enli kənarlı keçə şlyapa qoymuş oğlanlar bir az aralıda dayanmışdılar. Dördkünc kiçik papaqlarını peysərlərinə sürüşdürmüş iki cavan isə əl-qol ata-ata danışıb, arabir evin pəncərələrinə baxırdı.

Hər il Qafqazın, xüsusən Zaqafqaziyanın bir çox yerlərindən müxtəlif millətlərə mənsub gənclər müəllimlər seminariyasına girmək üçün buraya, Qoriyə gəlirdilər. Seminariya yuxarıda dediyimiz ikimərtəbəli binada yerləşirdi. Şagirdlər arasında ruslar, azərbaycanlılar, ermənilər, gürcülər, abxazlar, kürdlər, Dağıstanın çoxlu xalqlarının nümayəndələri, Kuban və Terek kazakları, hətta noqaylar və Povoljye tatarları da vardı.

Qori müəllimlər seminariyası xüsusilə azərbaycanlıları cəlb edirdi, çünki ümumi qaydalardan fərqli olaraq, bu məktəbdə «Zaqafqaziya tatarlarından», yə'ni azərbaycanlılardan müəllimlər hazırlamaq üçün xüsusi pansionu olan «tatar şö'bəsi» var idi. Buna görə də seminariyaya girmək istəyənlər arasında azərbaycanlı gənclər çox olurdu, onların arasında da qarabağlılar və qazaxlılar əksəriyyət təşkil edirdi.

Bu dəfə də belə idi. Seminariyaya girmək istəyənlər tibbi müayinədən keçirdilər, qəbul imtahanları sonra başlayacaqdı. Hər kəsə seminariyaya girmək nəsib olmurdu: imtahanlar o qədər də asan deyildi, arzu edənlərdən çoxu əliboş geri, evə qayıdırdı, imtahan verənlər isə məktəbə qəbul olunurdular: azərbaycanlılar aşağı hazırlıq siniflərinə, ruslar, gürcülər və digərləri isə yuxarı hazırlıq siniflərinə. Qəbul olunanlar dövlətin hesabına keçirdilər. Beş il burada oxuduqdan sonra onlar ibtidai xalq məktəblərində beş il məcburi müəllimlik etməli idilər, yə'ni hər təhsil ili üçün bir il məcburi qulluq nəzərdə tutulmuşdu.

Bu il qəbul imtahanlarını verib seminariyanın «tatar şö'bəsinin» aşağı hazırlıq sinfinə qəbul olunanlar arasında açıq qəhvəyi rəngli şagird kurtkası geymiş, belinə ensiz qayış bağlamış, qaragül papağı qoymuş qarabuğdayı, arıq bir cavan da vardı.

Bu, Üzeyir Hacıbəyov idi.

Sərt rejim və böyük ciddiyyətlə keçən beş illik seminariya təhsili, habelə pansionatda bir yerdə yaşamaq bizi dostluq və yoldaşlıq ailəsində birləşdirmişdi.

İstirahət saatlarında biz qiraətlə məşğul olur, dərsləri öyrənir, dostluq söhbətləri edir, bə'zən də musiqi ilə məşğul olurduq. Musiqi ilə maraqlanmağımız ondan doğurdu ki, məktəbdə məcburi dərslərdən biri də avazla oxumaq və çalmağı bacarmaq idi.

Seminariyanın bütün şagirdləri, musiqiyə həvəs və iste'dadları olub-olmamasına baxmayaraq, avazla oxumağı və skripkada çalmağı öyrənməli idilər, çünki ibtidai məktəb müəlliminin vəzifəsinə uşaqlara skripkanın müşayiətilə oxumağı öyrətmək də daxil idi.

Bir çoxları üçün bu dərs çətin və anlaşılmaz idi (xüsusən Avropa musiqisi və oxumaq). Bə'ziləri skripka çalmağı heç cür öyrənə bilmirdi.

Mən yoldaşlarımdan birini xatırlayıram ki, seminariyada oxuduğu beş il ərzində qammaları öyrənmək üçün çox əziyyət çəkdi, seminariyanı bitirdi, amma yenə də qammaları öyrənə bilmədi.

Avazla oxumaq və skripkada çalmaq dərsləri Üzeyir Hacıbəyovun, Müslüm Maqomayevin, mənim və bir sıra başqa yoldaşlarımızın xüsusilə xoşuna gəlirdi. Biz təkcə skripka ilə kifayətlənməyib, nəfəs alətlərində də çalmağı öyrənmək qərarına gəldik. Üzeyir baritonu seçdi, Müslüm klarneti, mən isə korneti. Bizim məşğələlərimiz müvəffəqiyyətlə keçirdi və 6— 7 aydan sonra bizi seminariyanın orkestrinə qəbul etdilər.

Bir müddətdən sonra seminariyada simli orkestr də yaradıldı. Üzeyir violonçel çalmağı öyrənməyə böyük sə'y göstərirdi və artıq birinci sinifdə bu orkestrin çıxışlarında fəal iştirak etməyə başlamışdı.

Musiqi müəllimimiz Mixail Leontyeviç Pekker skripkada pis çalmırdı, hətta konsertlərdə də çıxış edirdi. O, «solaxay» olduğundan, skripkası elə düzəldilmişdi ki, onu sağ əlində tutub çala bilsin. Amma biz çox təəccüb edirdik ki, musiqi dərslərimizdə bizim skripkamızı çox asanlıqla sol əlində tutaraq, partalarımızın üstündəki notlara əks tərəfdən (tərsinə baxıb) yaxşı çalırdı.

Mixail Leontyeviç ciddi, tələbkar və çox inadkar müəllim idi. O, qısa müddətdə ona nail oldu ki, biz nəfəsli, həm də simli orkestrlərdə nəinki təkcə ayrı-ayrı marşları və valsları, habelə «Faust», «Traviata», «Knyaz İqor», «Yevgeni Onegin» və digər operalardan bütün popurriləri çala bilirdik.

Pis də çalmırdıq. Simli orkestrimiz yalnız seminariya daxilində təşkil edilən gecələrdə yox, hərdənbir ictimai yerlərdə: klublarda, xeyriyyə gecələrində, nəfəsli orkestr isə şəhər bağında çıxış edirdi.

Bir məşğuliyyətimiz də məşhur operalardan ayrı-ayrı parçaları və duetləri öyrənmək, sonra da onları yoldaşdarın toplanışında ifa etmək idi. «Ruslan və Lüdmila», «Fra Dyavolo» və «Qugenotlar» operalarından Mazas, Danklın duetləri və ariyalar daha çox müvəffəqiyyət qazanırdı.

Biz çoxlu albom almışdıq, xoşumuza gələn kiçik musiqi əsərlərini buraya köçürürdük.

Bütün bu məşğuliyyətlərimizdə musiqiyə, rəqslərə böyük meyl və bacarıq göstərən və orkestrin kapelmeyster köməkçisi vəzifəsinə irəli çəkilmiş Müslüm Maqomayev fəal rol oynayırdı.

O bizə Qərb rəqslərini öyrədirdi. Bununla əlaqədar bir məzəli hadisə danışım. Bir dəfə orkestrin məşqindən sonra musiqi sinfində qaldıq. Müslüm bizə «pad'espan» rəqsini öyrədəcəkdi. Altı cüt idik. Lazım olan kimi sıraya düzüldük. Əlində skripka tutmuş Müslüm rəqsin ilk hərəkətini göstərib, bizə başlamaq işarəsi verdi.

Rəqsin ilk hərəkətini eləyib qurtarmışdıq ki, sinfin qapısı açıldı, kök və qoca, həqiqi statski sovetnik rütbəsində ciddi görkəmi olan kişi göründü. Bu, bizim direktorumuz idi.

Ayağımız havada quruyub qaldıq. Araya bir anlıq sükut çökdü. Direktor bizi bu vəziyyətdə görüb qəh-qəhə çəkdi, biz də özümüzə gəldik. Pərt halda qalmışdıq, çünki seminariya rəhbərliyi belə məşğələləri bəyənmədiyi üçün biz Qərb rəqslərini onlardan gizli öyrənirdik.

Bu dəfə hər şey yaxşı keçdi. Direktor tərs-tərs baxmaqla kifayətləndi və Maqomayevə dedi ki, musiqi sinfini açıq qoymasın.

Bizim musiqi inkişafımızda müəllim Semyon Pavloviç Qoqliçidzenin apardığı mahnı dərsləri də az rol oynamamışdır. Bu dərslərdə biz ilk dəfə not sistemi, qammalar, tonlar, yarımtonlar, iki və üçsəsli oxuma ilə tanış olduq. Yoldaşlarımızdan bir çoxu üçün, xüsusən Azərbaycanın uzaq kənd və rayonlarından gəlmiş və heç zaman Qərb musiqisini, oxuma tərzini eşitməmiş uşaqlar üçün bütün bu qammalar, not işarələri, musiqi terminləri çətinlik təşkil edirdi. Şagirdlərdən çox az adama bu çətinlikləri adlayıb «ikinci» və «üçüncü» səslə oxumaq müyəssər olurdu.

Buna görə də Qarabağdan gəlmiş və o vaxtadək Avropa çoxsəsli oxuma tərzini eşitməmiş Üzeyir Hacıbəyovun dərhal, bir-iki dəfə izah etdikdən sonra bunu mənimsəməsi və nəinki birbaşa not vərəqindən «ikinci» və «üçüncü» səslə oxuya bilməsi, hətta həmin mahnı üçün ikinci tonları seçə bilməsi bizdə təəccüb doğururdu. Bu, xüsusilə bizi ona görə heyran qoyurdu ki, çox az adam «üçüncü» səslə oxuya bilirdi.

1975

Ədəbiyyat