Yaradıcılığı

 

Ədəbi irsi / Publisistika və felyetonlar

 

XƏBƏRDARLIQ¹

 

Keçən səfər müəllimlər barəsində işarə edib tərbiyəyi-ətfaldan bəhs açdıq. Doğrudan da uşaq tərbiyəsi çətin bir əmrdir. Uşağı nə tövr tərbiyə etsək, o tərbiyəyə görə də adam olar.

Bilümum uşaq xeylağı məktəbə girmədən qabaq öz valideyninin təhti-tərbiyəsində qalır. Valideynin öz övladına qarşı qəlbində bəslədiyi məhəbbət təbiidir ki, ata-ananı evladın birinci xeyirxahı cümləsinə daxil edir. Lakin xeyirxah olmaq nə qədər asan isə, xeyir gətirmək və şərri dəf etmək bir o qədər çətindir. Evladı xeyir yolda tərbiyə etmək üçün tərbiyənin yolunu da bilmək lazımdır. Tərbiyənin yolunu ancaq elm sayəsində bilmək mümkündür. Yəni bütün ömürlərini uşaq tərbiyəsinə sərf etmiş olan əazim pedaqoqların tərbiyə haqqındakı mülahizat və təklifatından layiqincə xəbərdar olmalıdır. Bizim başımıza gələn bunca fəlakətlərin hamısına bais əksəriyyətimizin elmsiz və tərbiyəsizliyidir. Bu barədə möhtərəm Firidunbəy Köçərli²cənabları şirin dilli məqalələrlə tərbiyə və təlimi-nisvanın lüzum və vücubunu qəzetəmiz səhifəsində vazeh surətdə bəyan buyurublardır. İş bundədır ki, məktəbə qoyulan uşaqlarımızın əksəri tərbiyə görmədiyinə görə onları təhti-təlim və tərbiyəyə alan müəllim əfəndinin işi müşkül, daha ağır və binaən əleyh məsuliyyəti daha artıq olur.

Bu ağır sənətə qədəm qoyan müəllim əfəndi bunların hamısını əvvəlcə mülahizəyə almalıdır. Müəllimliyi özü üçün Sibir əzabı³ bilən müəllim, yaxşıdır özünü bu sənətdən kənar etməklə zəhmətdən və cavabdehlikdən qartarsın... Qəlbində tərbiyə və təlimə heç bir şövq və həvəs yoxsa, heç bu işə girməsin və bu sənəti əhl adamlara tərk ilə başqa bir kəsbi-ruzi vasitəsi axtarsın.

Hal-hazırda müəllimə ehtiyacımız çoxdursa da, lakin bu ehtiyac bir o qədər şiddətli deyildir ki, yaxşı müəllim intixabına məcal qalmasın. Və bir də maarif işinə əyri baxmağa məcbur edilmiş əhalini bu işə alışdırmaq üçün müəllim seçkisində böyük diqqət lazımdır. Xalq ürkməsin və məktəb camaata mənfəət verməklə onları şövq və həvəsləndirsin. Bu halda müəllim hazırlamaq üçün hökumət tərəfindən açılmış məktəb Qori seminariyası ilə Yerevan seminariyalarıdır⁴. Bu seminariyalardan çıxan müəllimlər, baxüsus Qori seminariyasından, müəllimlik sənətini yaxşıca bilirlər. Tədris və tərbiyə işlərini də müəllimlik nizamlarına müvafiq icra edir. Lakin bu seminariya-ların müsəlman mərkəzlərinə yaxın olmaması buradan çıxan müəllimlərin əvvəl dəfələrdə camaata biganə görünmələrinə səbəb verir. Çox danışırdılar ki, Qoridəki se-minariyanın müsəlman şöbəsi Bakıya və ya Tiflisə, yaxud Şamaxıya köçürüləcəkdir. Lakin bu danışıqdan hələ ki bir şey çıxmadı, görünür ki, bu məsələnin də dalına düşən olmayıbdır.

Əgər haman seminariyanın şöbəsi, heç olmasa Tiflisə də gətirilsə və orada türk dili dərslərinin proqramı tovsi edilsə söz yoxdur ki, müəllim sarıdan böyük arxayınlıq olar.

Bu halda camaat pulu ilə müəllim yetişdirməyə xidmət edən məktəblərimizdən isə yalnız bir Bakıda olan «Saadət» məktəbini⁵ bilirik. Gəncədə dəxi «Saadət»ə bənzər bir ruhani məktəbi vardır. Lakin o məktəbin işləri ilə mətəəssüf bir o qədər aşinalığımız olmadığına görə, ondan bir söz deyə bilmərik. Məgərinki keçən günlərdə bizim qəzetədə haman mədrəsənin proqramı nəşr və elan olunmuşdu. O proqram bizə çox naqis göründü.

«Saadət» məktəbi isə gələcək üçün çox böyük ümidlər verir. Bu məktəbə əhalimizin iki əl ilə yapışması vacibdir. Çünki bu məktəbdə təhsil edən uşaqların hər yerə yolu açıqdır.

O ki, qaldı müəllimə yetişdirəcək məktəblərə, bu yolda əhalimizə bir növ kömək edən bir məktəb varsa, o da Bakıda Tağıyev cənablarının təsis etdiyi «Aleksandrin» «Ünas məktəbi»dir⁶. Lakin bu məktəbin kursu çox balacadır.

Və saniyən bu məktəb bahalıq cəhəticə bir adamın orada qız oxutmağına imkan verməyir. Əgər bu məktəbin də kursu ayrılıb və özü də hər kəsin qüdrətinə müvafiq bir içrətlə uşaq qəbul edərsə, o halda muəllimə sarıdan da bir növ arxayınlıq ola bilər. Lakin «hərgah» və «əgər» ilə iş getməz. Bu fikirləri qüvvədən felə gətirmək üçün la-zımdır bu işlərin dalına düşmək gərək və illa işlərimi bu növ ilə qalsa tərəqqimiz çox çətindir.

 

ORDAN-BURDAN

 

Zemstvo məsələsi7

Zemstvo məsələsinin (qoy urusca deyim) — «vajnılığını» biz hələ başa düşmürük. Axı bir baş ki, onun içi təkfir, təlin, fitnə, fəsad, şeytanlıq, büxl, həsəd, mənəmlik və bu kimi şeylərin iğvası ilə dolu ola və yainki bilmərrə boş ola — o başdan nə ummaq?

Qərəz zemstvo məsələsi bir məsələdir ki, əgər onu biz də özümüzə, öz ehtiyacımıza yarayan bir surətdə həll eləsək əvvəla, məktəblərimiz artar, saniyrn, yollarımız rahlanar, hər il minlərcə qoyun, qaramal və yüzlərcə adam aparan çaylarımıza körpü saldıra bilərik, salisən, hər kəsə, hər kəndliyə lazım olan su verilər ki, ta bir də insafsız mirabların çüvarların, bəylərin bərəkətindən xalqın taxılı yanıb ac qalamsınlar. Rabiən, içimizə ya heyvanlarımızın içinə bir azar filan düşərsə töz qabağın kəsmək olar. Qərəz zemstvodan çox mənfəət almaq olar.

İndi, bu gün ermənilər, gürcülər haman məsələnin üstünə düşüb çox şirin-şirin həll eləməyə məşğuldurlar. Əlbəttə, erməni yuristi bu məsələyə ermənilərin ehtiyacatı nəzərilə baxacaq, gürcülər də həmçinin gürcü ehtihacatı nəzərilə.

İndi görünür ki, bunlardan başqa «vişşi obrazovaniya» alanlarımız yoxdur.

Bəs bizim ehtiyacatımız nəzərilə kim baxsın və bu gözəl nemətdən məhrum olmağımıza razı olmasın? Heç kim yoxdur... Biarlığımıza salıb dinməz-söyləməz oturmuşuq. Genə bir cürə işlərdə üzümüzü ağardan və haqqımızın paybəşik olmasına namus millisi yol verməyənlərimiz var idisə, o da Əhməd bəy idi⁸. Onu vətəndən qaçırtdılar... Əhməd bəydən keçəndən sonra doktor Qara bəy Qarabəyov idi⁹. Onu da vətəndən qaçırtdılar. Bunlardan başqa, Əlimərdən bəy Topçibaşev¹⁰ idi, onu da vətəndən qaçırtdılar. Bunlardan savayı doktor Nəriman Nərimanov idi¹¹, onu da qazamata saldırıb bir bölük külfətini ac qoydurdular.

İndi böyük arsızlıq burasıdır ki, millətimizin qeydin çəkən və bu gün üçün bizə hər bir şeydən lazım olan o millət namusu çəkənlərimizin vətəndən iraq düşmələrinə təəssüflər etmək əvəzinə — hələ dallarınca da daş atırıq... De, buyursun, içimizdən biri çıxıb onların birini versin! Onların burada olmağı şəxsi mənfəətin millət mənfəətinə tərcih verənlərin xoşuna gəlmirdi. Çox əcəb, indi onlar yoxdur, meydan da boşdur və meydana atılmağın çox yaxşı məqamı və hünər göstərmək həngamıdır.

İndi haman o «riyasət» fikrində olanlar buyursunlar meydana.

Gələn gəlsin, gedən getsin.

Buyur meydana, bismillah!

Bizdəcə gendən tamaşaçıyıq, əgər meydana atılanlar doğrudan da millət mənfəətinə bir iş gerə bilsələr, onlara qiymət qoymayan xaindir.

Yoxsa əlindən başından bir iş gəlməyə-gəlməyə iş bilənlərə daş atmaq — sizi inandırıram ki, heç bir hünər deyil!...

Nahaq yerə atılıb düşməyin ki, durduğunuz yerdə biabr olarsınız..... Və bir də heç fəramuş eləmiyəsiniz ki, camaat nə qədər cahil olsa, genə də onu əldə karastı və alət eləmək olmaz. Yoxsa birdən işdir camaat ayılar, sonra içindən xata çıxar. Məhəmmədəli ilə Əbdülhəmidin əhvalatı¹²camaatın gücünü sizə göstərmədimi? Siz bu camaatın xeyri üçün sədaqət ilə çalışanlrı kənar edib sonra «riyasət» hirsi ilə camaatın başında dəlləklik eləmək istəyirsiniz. Bu yaxşı iş deyil, sonra pəşiman olarsınız. Əgər əlinizdən bir xeyir iş gəlirsə, buyurun meydana. Çox yaxşı vaxt və illa bacarıq yoxdursa, dinməz oturmaq məsləhətdir.

Müsahibim razı oldu və şübhədən azad olduğuna görə çox sevindi.  

---

1. Maariflənməyə, azərbaycanlı uşaqların təhsilinə və müəllim kadrları hazırlanmasına həsr edilmiş «Xəbərdarlıq» sərlövhəli üçüncü (b a x: «Tərəqqi» qəzeti 1909-cu il, № 170 və 182) məqalə «Tərəqqi» qəzetinin 1909-cu il 20 avqust tarixli 187-ci nömrəsinin 2-ci səhifəsində «Üzeyir» imzası ilə dərc edilmişdir.
2. Firidun bəy Qöçərli (1863—1920) — görkəmli maarifpərvər, yazıçı, «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» kitabının müəllifi, Qori seminariyasının müəllimi olmuşdur.
3. O zaman hökumət orqanları tərəfindən inqilabçılara, siyasi məhbuslara və cinayətkarlara qarşı görülən şiddətli tədbirlərdən biri də Sibirə sürgün etmək idi ki, bu da böyük əziyyətə düçar etmək demək idi.
4. O zaman çar hökuməti bütün Qafqaz əhalisindən müəllim kadrı yetişdirmək üçün cəmi iki müəllimlər seminariyası açmışdı ki, bunlardan biri Qoridə (Gürcüstanda), o biri isə Yerevanda (Ermənistanda) idi.
5. «Səadət məktəbi» — Bakıda ictimaiyyətin maddi yardımı ilə açılmış orta məktəb idi ki, burada bütün fənnlər Azərbaycan dilində keçirilirdi. Bununla yanaşı, müdavimlər rus və fars dillərində dərin bilik alırdılar.
6.Aleksandra adına «Ünas məktəbi» — Bakıda XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan qızları üçün təşkil edilmiş internat məktəbi idi. Məktəb Bakı milyonçusu hacı Zeynalabdin Tağıyevin maddi yardımı ilə təsis edilmişdi, oxumaq pullu idi.
7. Azərbaycanlı ziyalıların arasındakı intriqabazlığı, paxıllığı, fitnəkarlığı və bu kimi çirkin halları ifşa edən «Zemstvo məsələsi» sərlövhəli məqalə «Tərəqqi» qəzetinin 1909-cu il 27 avqust tarixli 193-cü nömrəsinin 3-cu səhifəsində «Filankəs» təxəllüsü ilə dərc edilmişdir.
8.Əhməd bəy Ağayev — burjua əqidəli içtimai xadim, «Tərəqqi» qəzetinin redaktoru idi. O zaman Üzeyir Hacıbəyov Əhməd bəy Ağayevin, həmçinin Qara bəy Qarabəyovun və Əlimərdan bəy Topçubaşovun reaksion əqidələrini müəyyən etməmişdi.
9.Doktor Qara bəy Qarabəyov — ilk addımlarında inqilabi hərəkata müsbət yanaşan xırda burjua əqidəli ictimai xadim idi. Sonralar əksinqilabi cəbhəyə keçmiş və reaksion mövqe tutmuşdur.
10.Əlimərdan bəy Topçubaşov — xırda burjua əqidəli ictimai xadim idi. Sonralar əksinqilabçılar cəbhəsinə keçmiş və hakim istismarçı siniflərin mənafeyini müdafiə etmişdir.
11. Nəriman Nərimanov (1871 — 1925) — 1909-cu il mart ayında polis tərəfindən həbsə alınmış və yeddi ay Metex həbsxanasında (Tbilisi şəhərində) saxlandıqdan sonra Həştərxana sürgün edilmişdir.
12. Məmmədəli (İran şahı) və Əbdülhəmidin (Türkiyə sultanı) istibdadına qarşı inqilabi hərəkata işarədir.

 

Operalar | Musiqili komediyalar | İnstrumental və vokal əsərləri |
Ədəbi irsi | Elmi irsi | Epistolyar irsi | Tələbələri