Uzeyir Hajibeyov

ORDAN-BURDAN¹

Qazan qəzetələri bu məzmunda şey yazırlar:

«Bəzi mollalar və axundlar istəyirlər ki, baş vəzir Stolıpinə teleqram göndərib desinlər ki, mən ölüm bizdən incimə, çünki sənin çanın üçün, bizim nə müsəlman itti-faqı ilə və nə də müsəlman fraksiyası ilə heç bir işimiz yoxdur. Ancaq allah şeytana lənət eləsin ki, bizi sənin yanında üzü qara etmək istəyirmişlər».

Burada istəyirəm ki, bir-iki söz deyəm, amma yox, qoy, əvvəl bunu yazım:

«Bürhani-tərəqqi» qəzetəsində bir belə şey oxudum:

«Həştərxanın yanında olan Fonton kəndində bir nəfər molla camaatı başına yığıb, həmişə deyirdi ki, ay camaat, məndən sizə əmanət, həmişə bacarın, sədəqə verin, sədəqə verin, bir də sədəqə verin. Bir dəfə camaat yığılıb, sədəqə üçün hər evdən bir manat yığdılar və həman mollanın yanına da gedib, dedilər ki, di buyur, özün də bir manat sədəqə pulu çıxart. Ravi belə rəvayət eləyir ki, mollanın bu sözlərə bərk acığı tutub dedi ki, rəhmətlik uşağı, siz nə axmaq tayfasınız, mən özüm elə hazır burda sədəqə yığıram, siz gəlib, məndən də sədəqə pulu istəyirsiniz, utanmırsınız? Heç ayıb deyil? Bu saat yığdığınız pulu bura verin, yoxsa bilirsiniz sizin başınıza nə oyun aça-ram?

Ravi deyir camaat mətəl qaldı».

Burada istəyirəm ki, bir-iki söz deyəm, amma yox, qoy əvvəl bir bunu da yazım.

«Ülfət» qəzetəsinin 70-ci nömrəsində bir belə şey oxudum.

«Bir dəfə atamız azarladı. Gedib molla Abdullanı çağırdıq gəlmədi. Bir də çağırdıq gəlmədi. Bir də çağırdıq — gəlmədi. Axırda atamız onu gözləməyib, durdu çıxdı getdi axirətə. Gedib Molla Abdullanı bir də çağırdıq, bu dəfə gəldi və gələn kimi dedi atanız mənə nə viyyət elədi? Dedik, bir at və bir inək.

Başınıza dönüm, bu molla bir fısqırıq çıxartdı ki, gəl tamaşa elə. Əşi, dedi mən uşağam ki, mənə bir at, bircə də inək bağışlayırsınız? Bu saat mənə iki at, iki inək və bir az da pul verməsəniz atanızı dəfn eləməyəcəyəm. Şəriətcə üç gün meyiti saxlamağa mollanın ixtiyarı var. İndi öz keyfinizə baxın! Başladıq yalvarmağa ki, ay molla, axı belə eləmə, kişinin meyiti yerdə qalıb, əvvəl bir onu dəfn elə, sonra istərsən gəl, bizi lap soy! Dedi: Siz öləsiniz olmaz. Dediyim şeyləri yanıma yığmasanız, atanızın meyiti ortalıqda qalacaqdır. Özünüz bilin...

Axırdan-axıra qonum-qonşu gəlib yalvarır, mollanı bir təhər könülə gətirdib və maldan, puldan arxayın eləyib, rəhmətlik kişini dəfn elədik.

Burada istəyirəm ki, bir neçə söz deyəm...»

(Rəhmətliyin oğlu, nə var ki, nə deyəsən?)

ORDAN-BURDAN

Stolıpin xəyalı²

«Allahın altında bu dumanı qovaydım, ondan sonra daha heç duma qurmayaydım. Görəydim camaat nə qayıracaq.

Əgər bilməsələr, onda keyf mənim olar. Duma da Osmanlı «Məclisi-məbusan»ına dönüb qalar ay batandan sonraya. Yox camaat yenə oyan-buyan eləsə, yenə taza duma quraram. Ancaq bu səfər elə gələklər gələrəm ki, dumanın üzvləri hamısı olar keşiş, molla, ravin, mahrasa və bu cürə adamlar.

Sonra günlərin bir günü onlara deyərəm ki, bax, lotular, bilirsiz nə var? Siz hamınız ruhanilərdənsiniz, ruhanilərin də borcudur ki, həmişə sağ olub, hökumətə «əl mənim, ətək sənin» desinlər. Ona görə, hər kəs sizdən sol olsa, vurub çıxardaçağam bayıra. Əlbəttə, ruhani üzvləri heç biri özünü gələyə salıb, sol olmayacaqdır. Bir də baxıb görəcəyəm ki, dumanın hamısı olub sağ. Elə olan surətdə, daha nə var?

Mən deyəçəyəm belə olsun. Duma da deyəcək belə olsun. Daha durub indiki kimi fısqırıq qoparmayacaqlar ki, dediyim sözlərə də pəşiman olum»

ORDAN-BURDAN

Bizə dair³

Müsəlmanların mehmannəvaz adamları da çoxdur.

Yəni müsəlmanlar içində çox qonaqsevən və qəribi dost tutan adamlar var. Əgər bir kişi gəlib bunların birisinin evində qonaq ola, səhər yerdən duranda görər ki, cibi sağ və səlamətdir və bir qəpiyi də oğurlanmayıbdır. Və yainki bir qərib gəlib birisinin qonşusu ola—heç vaxt onun evini daşa basmazlar və heç vaxt onun evini yarmazlar.

Müsəlmanlar içində xain, taməkar adam yoxdur. Yəni müsəlmanlar bir-birinə o qədər mehribandırlar ki, heç vaxt bir-birinin xainliyini çəkməzlər və istərlər ki, öz-lərinə nəf olan kimi özgələrə də olsun. Məsələn, əgər bir müsəlman dükançısı görə ki, bir ayrısı da gəlib onun yanında dükan açıbdır—heç vaxt ona kağız yazdırıb deməz ki, əgər burdan təşrif aparmasan dükanını dağıtdıracağam və özünü də öldürəcəyəm.

Qərəz, camaatımız içində «gözəl» sifətli adam çoxdur. Ancaq mən burada hamısını demək istəmirəm. Çünki öz-özümüzü tərifləmək bir az yaxşı deyil.

İrana dair

Bizə belə xəbər gəlibdir ki, bu saat İranın çəmi adamları üç böyük partiya olubdurlar.

Bu partiyalardan biri deyir ki, gərək İran «məşrutə» olsun.

O biri partiya deyir ki, xeyr, İran «məşrutə» olsun.

Üçüncü partiya deyir ki, yox, gərək İran «məşrutə» olsun.

Hökumət də qalıb əli qoynunda. Bilmir ki, bunların hansına qulaq versin. Ancaq Avropa padşahlıqları ona məsləhət görürlər ki, görsün bu üçüncü partiya ilə əlbir ola bilərmi?

Firəngistana dair

Bu saat Firəngistanın aşağı tərəfində bir «vur çatlasın»dır ki, gəl tamaşa elə. Buna da səbəb odur ki, Firəngistanın haman yerlərində xalqın dolanacağı çaxır qayırıb satmaqladır. Amma di gəl ki, bu il orada çaxır boldur, amma alan yoxdur. Ona görə xalq da güzərandan düşüb hökuməti qısnayıblar ki, ya bu saat bizə çörək ver, ya da çaxırımızı sat.

İndi Firəngistan hökumətinin çəmi ümidi ondadır ki, bəlkə İran «məşrutədən» dönüb «məşrubə» ola və Firəngistanda satılmayan çaxır boçkalarını oradan yumalıyalar düz İrana.

1. Ruhaniləri tənqid edən bu felyeton «İrşad» qəzetinin 1907-ci il 27 may tarixli 98-ci nömrəsinin 4-cü səhifəsində «Filankəs» təxəllüsü ilə dərc olunmuşdur.
2.«Stolıpin xəyalı» adlı yazı «İrşad» qəzetinin 1907-ci il 30 may tarixli 100-cü nömrəsinin 4-cü səhifəsində «Bu xəyalı duyan Filankəs» imzası ilə çap olunmuşdur. Duyğunun dürüst olduğu maraqlıdır. Məlum olduğu kimi, Stolıpin xəyalı iyunun 3-də (yəni bu yazıdan üç gün sonra) həqiqətə çevrildi: hökumət ikinci dumanı qovdu, sosial-demokrat fraksiyasına daxil olan deputatları həbsə aldı və seçkilər haqqında yeni qanun verdi. Keşiş, molla, ravin, mahrasa—ruhani xidmətcilərdilər.
3. «Bizə dair», «İrana dair», «Firəngistana dair» yazılar «İrşad» qəzetinin 1907-ci il 1 iyun tarixli 102-ci nömrəsinin 4-cü səhifəsində «Filankəs» təxəllüsü ilə dərc olunmuşdur. Burada cüzi ixtisarla verilir.

Yaradıcılığı