|
|
Yaradıcılığı
|
Biz «İrşad»ın keçən nömrələrində
yazmışdıq ki, dumanın sağ tərəfi,
yəni pruşkeviçlər, şulkinlər və
sair mühafizəkar və zülmətpəsəndlər
dumanı bir «yəhudi yığıncağı»—deyə
hesab edib, dağıdılmasını arzu etdikləri
üçün bu arizuyi-nifrətənkizi hüsulə
gətirməkdən ötrü istəyirdilər
ki, sol tərəf üzvülərin hərəkati-ifratpərvəra-nəsindən
istifadə edərək, dumanı elə bir hala
qoysunlar ki, hökumət tərəfindən dağıdılması
naçar olsun. Bunun üçün onlar bir gün
surəti-rəsmiyyədə duma əhlinə təklif
etdilər ki, bütün duma, Rusiyada davam edən
siyasi qətl, cinayətlərə qarşı izhari-nifrət
etsin.
 Bu
təklifin nə qədər yersiz olduğunu və
bu günə təkliflərin duma vəzifəsinə
bir o qədər aid olmadığını biz keçən
nüsxələrdə yazmışdıq və
onu da demişdik ki, duma sağ-ların bu məsələsinin
həllini gələcək günlərə saxlayıbdır.
O vaxtdan bəri məlumdur ki, dumanın hər bir
fraksiyası bu məsələ barəsində düşünüb,
yəqin müəyyən bir fikir hazırlayıb.
Burada bizim diqqətimizi artıq cəlb edən o
idi ki, görək dumanın müsəlman fraksiyası
ki müsəlman ittifaqının mərkəzi
komitəsi üzvləri ilə bərabər iş
görməyə başlayıbdırlar, bu məsələyə
dair nə qərar ittixaz edəcəkdir. Biz bu qərarı,
təkrar edirəm, böyük bir diqqət ilə
gözləyirdik, çünki məsələ çox
«nazik» olduğundan qorxurduq ki, birdən müsəlman
fraksiyası əhyana səhv düşüb, özünü
«komprometirovat» eylər, yəni bütün həqiqi
hürriyyətpərvərlər gözündə
etibardan düşməyə məcbur olar. Lakin
digər tərəfdən duma üzvlərinin və
xüsusilə mərkəzi komitə əzasının
sahibi-ittila və bəsarət olduqları bizi bir
qədər arxayın edirdi. Gözləndiyi üzrə
müsəlman şöbəsi həmin dediyimiz
məsələni bu günlərdə müzakirə
edib, öz qərardadlarını bəyan etdilər
və biz kəmali-xoşnudi və məsərrət
ilə bildik ki, bizim duma müsəlman şöbəmiz
bu məsələyə dair belə bir layiqli qərardad
ittixaz edibdir ki, onun ixtisari budur:
«Siyasi qətl və cinayətlərin törənməsinə
və davamına səbəb davam edən tərzi-idarənin
baqi qalması olduğuna görə bu tərzi-idareyi-müstəğilə
tərzi-idareyi-məşrutiyyətə münqəlib
olduğu halda, siyasi qətl və cinayətlərə
dəxi məhəl qalmayıb, öz-özünə
yox olacağını nəzərə alıb,
fraksiya sair məsələlərin həllinə
keçir».
Sağlardan səvayı bütün duma fraksiyalarının
da qərardadlarının bu məzmunda olacağına
şübhə yoxdur. Biz böyük bir ümmiddə
idik ki, bütün müsəlman mətbuatı
duma müsəlman şöbəsinin bu qərardadını
böyük bir razılıq ilə tələqqi
edər. Lakin nə deyirsiniz ki, 25 yaşında olan
«Tərcüman» babamız müsəlman şöbəsinin
bu qərarını bəyənmir.
İdarə təqribən bu sözləri deyir:
«Biz müsəlmanlardan siyasi qətillər işində
iştirak edən və hürriyyət fədaisi
olan bir adam dəxi olmamışdır. Ona görə
yaxşı olardı ki, bu məsələ barəsində
bizim üzvlər heç bir söz deməyib, sükut
edəydilər və öz rəylərini izhardan
çəkinəydilər, çünki sükut üstündə
heç kəs bizi məsul tutmaz», amma danışıb
söz desək—bunu da biz əlavə edirik—olsun ki,
sağların və sağ havaxahlarının nəzərindən
düşək.
«Tərcüman»ın bu təklifi, sözün açığı,
bizi bir çox özgə fikirlərə salır.
Biz heç anlaya bilmirik ki, «Tərcüman» bizim vəkillərimizə
belə bir nalayiq təklifi ibraz etdik-də, onları
nə hesab edir və nə yerində qoyur. Fərz
edəlim ki, «Tərcüman» indi, hətta, «əsil
müsəlman» nöqteyi-nəzərindən işə
baxır. Bu nəzərdən də onlara «sükut»
təklif et-məyi movçibi-istiqrardır. Bu məsələ,
ümumi bir məsələdir, lakin o ümumi məsələlərdən
deyildir ki, ona cavab verməmək və o xüsusda
bir rəy izhar etməmək, üzvləri məslək
və əqidə sarıdan sairlər gözündə
şübhədar etsin. Məsələn; büdcə
məsələsi dəxi ümumi və ən əhəmiyyətli
bir məsələdir. Lakin əgər üzvlərdən
bir parası bu məsələ xüsusunda «sükut»
ixtiyar edib, bir söz danışmasa, sairlər güman
edə bilər ki, bəli, bu üzvlərin büdcə
məsələsinə əhliyyətləri yoxdur
və o səbəbdən naşi izharirəydən
çəkinirlər. La-kin, «siyasi qətl və cinayətlərə
qarşı etiraz etmək» məsələsi elə
bir ümumi məsələdir ki, o xüsusda bir
rəy izhar etməkdən ötrü xüsusi bir
biliyə ehtiyac yoxdur. Binaənəleyh bu barədə
bir rəy izhar etməyib də «sükutə» dalmaq,
sairləri şəkk və şübhəyə
salmaqdır. Halbuki, bu məsələni dumaya verən
sağlardır və nə niyyətlə verdikləri
də hər kəsin məlumudur və məsələnin
müzakirəsində iştiraki lazım olan dəxi
bir iki bitərəf üzv deyil, dumada xüsusi bir
ad və bir məhəl tutan müsəlman şöbəsidir.
İş belə olan surətdə bu kimi məsələ
xüsusunda izhari-rəydən çəkinib «sükut»
ixtiyar etmək, bütün vəkaləti-milliyəyə
qarşı iştə bu sözləri deməkdir:
«Ay sağlar, biz sizin sözlərinizi təsdiq edirik,
lakin dinməyib sükut ixtiyar edirik ki, sol-tərəf
bizdən inciməsin». Yainki belə: «Ay sollar, sizin
sözləriniz həqdir, lakin biz bu barədə
izhari-rəy etməyib, qor-xuruq ki, sağlar bizdən
incisin!.
Zənn edirəm, əsil bu sözləri bəyan
edən vəziyyət,—ki, «Tərcüman» müsəlman
vəkillərinə təklif edir—nə sağlara
xoş gələr, nə də sollara, bəlkə
hər iki tərəfi narazı edib- müsəlman
şöbəsini etibar və etinadan tamamilə
salar.
İndi keçəlim «Tərcüman»ın bu sözlərinə
ki, deyir: biz müsəlmanlar azadlıq hərəkatında
əməl və fel ilə iştirak etməyibdirlər.
Bu söz doğrudur, bu hər uşağa məlum
bir həqiqətdir. Lakin nə üçün biz
müsəlmanlar azadlıq hərəkətında
əməl və hətta qövl ilə də iştirak
etməmişik? Çünki bizim külliyyətimiz
haman idareyi-müstəbiddənin hökmü-fərmalığı
sayəsində cəhalət içində qalıb,
azadlıq hərəkatının mənasını
anlamırıq.
Lakin bizim ziyalı vəkillərimiz bu bəhanə
ilə dumada «sükut» ixtiyar edə bilməzlər.
Çünki etsələr, özləri də haman
azadlıq hərəkətinin mənasını
anlamayacaq dərəcədə çahil olduğlarını
iqrar edərlər. Ondan sonra onların gələcəkdə
söyləyəcək olduqları sözlərə
heç bir kəs məhəl qoymayıb, cahil üzvlər
əvəzində aqil və sahibi-ittila adamların
sözü keçməsini əfzəl tutarlar.
Xülasə, «Tərcüman» rəfiqimizin müsəlman
şöbəsi qərardadı xüsusunda idarədən
əlavə etdiyi qərardad və «təklif» bizi
artıq mütəəccib qoyub, bu cürə suallara
sövq edir ki, «babamız» nə deyir?, nə fikr
edir? və axır məqsədi nədir?
| |
«Tərcüman»
qəzetəsi və barama qurdu |
Bütün barama qurdu saxlayan oxucularımıza
məlumdur ki, barama qurdu lap əvvəl toxum danələri
şəklində olur. Sonra bu danələr dönüb
olur qurd, lap axırda da bu qurdlar dönüb olur
kəpənək, qurd kəpənəyə oxşamır,
kəpənək də qurda.
İndi, qəzetələr babası olan «Tərcüman»
qəzetəsi dəxi nə təhər olubdursa,
barama qurdu kimi «oyun» çıxartmaq istəyir.
«Tərcüman» qəzetəsinin əvvəl bir
yarısı rusca və bir yarısı da müsəlmanca
çıxırdı. Amma sonra müsəlman qəzetələri
artan zaman «Tərcüman» birdən-birə rus dərisini
çıxardıb, müsəlman şəklində
qaldı. Amma, yenə bu axır vaxtlar bəzi vaxt
rus kürgünü yadından çıxartmayıb,
hərdən bir, bir qolunu geyir. Bu «Tərcüman»ın
zahiri üzü. Amma dərd burasıdır ki, «Tərcüman»ın
batini üzü də zahirisinə cavab verir. Mənim
yadımdadır ki, lap əvvəl «Tərcüman»
biz müsəlmanları ruslara bitişdirmək
istəyirdi.... Hə, uzun məsələdir. Sonra
müsəlman qəzetələri çıxan zaman
daha bitişdirmək istəmədi. Vallah indi də
heç anlamaq olmur ki, «Tərcüman» babamız bizi
kimə bitişdirmək istəyir. Doğrudur, çox
deyir ki, ay «türk» belə gəldi, belə getdi,
«müsəlman» belə oldu, amma... belə çox
məzəlidir sy, qanmaq olmur ki, axı görək
bu səfər bizi kimə bitişdirmək istəyir.
Hə.... qərəz, biz burasını bilirik ki,
barama qurdunun sifətdən-sifətə düşməyi
allah-taalanın böyük bir hikmətidir ki, onu
anlamaq çox çətindir.
Bəs, görəsən «Tərcüman»ın bu
sifətdən-sifətə düşməyi kimin
hikmətidir ki, onu da başa düşmək belə
çətindir?
Pasxa bayramları olduğu münasibətilə
duma bu zaman tətil edib, üzvlərin bir çoxu
öz evlərinə getmişlər. Bunların
evə getməkdən məqsədləri bir qədər
dinc almaq ilə bərabər, məbusları olduqları
əhali ilə də bilavasitə görüşüb,
danışmaq və onlara duma xüsusunda şayani-əhəmiyyət
xəbərlər vermək idi. Lakin bunu qabaqca anlamış
olan hökumət üzvləri camaat içinə
arzu ilə buraxmır. Hər yerdə onların
dalınca nəzarət təyin edib, gözlədirdi
ki, üzvlər tərəfindən mitinqlər
və ictimai yığıncaqlar qurulmasın və
camaat dəxi bundan naşi, mütəhəyyic olmasın.
Amma bainhəmə sol üzvlər camaatla bilavasitə
görüşüb danışmağı özləri
üçün mühüm bir vəzifə bildiklərindən,
polis nəzarətinə etina etməyib, mitinqlər
qurmuşdular. O səbəbə görə hökumət
bu üzvlərin birisini tutub, həbs etmişdi və
buraxmamışdı. Duma üzvlərinin belə
bir təhqiri və amanda olmadıqları baxüsus
sol firqə vəkillərə artıq sui-təsir
edib, onlardan bayram əsnasında Peterburqda olanlar
söz qoymuşdular ki, bu barədə dumaya ərizə
verib, hökumətin bu emalına qarşı etiraz,
protest izhar etsinlər. Gələcəkdə dumada
bu məsələlər mütaliə olunacaqdır.
May ayı daxil olar-olmaz, bayramlar qurtardı və
duma üzvlari yavaş-yavaş yığılmağa
başlayıb, yenə məclislər quruldu. Birinci
məclisdə duma sədri tərəfindən əzalara
elan olundu ki, duma ilə həmixtiyar olan Dövlət
şurası duma tərəfindən bir çox müzakirələrdən
sonra tərtib edilmiş iki qanun layihəsini qəbul
edib, bu layihələr padşah həzrətləri
tərəfindən təsdiq olubdur. Layihələrin
birisi əhali möhtaclarına kömək üçün
altı milyon manat buraxmaq və digəri isə yeni
saldatların miqdarı xüsusundadır ki, bu axırıncı
layihənin müzakirəsi dumada örtülü
qapı üzrə vaqe olub, müzakirə əsnası
üzvlər arasında bir münaqişə dəxi
əmələ gəlmişdi. Belə ki, bütün
ifrat sollar, yəni ictimaiyyun firqələri yeni saldat
miqdarına dair layihəni qəbul etmək istəməyib,
onun rəddinə çalışırdılar.
Sağ və baxüsus orta kadet firqəsi bu layihənin
qəbuluna guşiş edirdi. Müsəlman fraksiyasının
və Polşa «Kolo»sının güçü ilə
kadetlər ifrat sollara qarşı əksəriyyət
təşkil edib, layihəni yeritdilər və qürət
nəticəsində duma haman məsələni
qəbul etmiş oldu.
Divani-hərblərin fəsxi xüsusunda duma tərəfindən
hazırlanmış layihə isə Dövlət
şurasında qəbul edilməyib, əksəriyyət
rəy ilə rədd olundu.
Əfsərlərin miqdarı məsələsi
ifrat sollar ilə kadetlərin arasında pozğunluğa
səbəb oldu. Sollar kadetləri ikiüzlülükdə
zəmm və töhmət edirdilər və məsləkcə
kadet olan duma sədrini də tərəfkir sayırlar.
Doğrudan da kadet firqəsinin hərəkəti
bu əsnalarda zəmmə layiqdir. Bu firqənin əqidə
və məsləkcə əsası çox boşdur.
Əvvəllərdə sol görünən kadetlər,
indi sağlaşmağa üz qoyublar. Gələcəkdə
nə olacaqlarını dəxi indidən anlamaq
olar.
1. İkinci Dövlət dumasının tərkibindəki
«Müsəlman fraksiyası»nın fəaliyyətini
böyük bir diqqətlə izləyən Üzeyir
Hacıbəyov «Tərcüman» qəzetinin «sükut
etmək» təklifini rədd etmiş və öz
münasibətini «Tərcüman» nə deyir, nə
söyləyir?» sərlövhəli məqaləsində
bildirir. Məqalə «İrşad» qəzetinin
1907-ci il 4 may tarixli 82--ci nömrəsinin 1—2-ci
səhifələrində dərc olunmuşdur.
2.«Tərcüman» qəzetini barama qurduna bənzədən
bu məqalə «İrşad» qəzetinin 1907-ci
il 4 may tarixli 82-ci nömrəsinin 4-cü səhifəsində
«Filankəs» təxəllüsü ilə dərc
olunmuşdur.
3. «Dövlət duması» sərlövhəli
məqalə «İrşad» qəzetinin 1907-ci il
6 may tarixli 83-cü nömrəsinin 2-ci səhifəsində
«Ü» imzası ilə dərc olunmuşdur
|
|
|
