Uzeyir Hajibeyov

ORDAN-BURDAN¹

Hər kəs istəyir ki, istibdadın və üsuli keyfi-mayəşanın əməlini gözü ilə görsün, buyursun gəlsin bizim Bakıya. Bakıya gələndən sonra, bilirəm ürəyi qısılaçaqdır, çünki bu saat Bakı qızmağa başlayıbdır. Və ürəyi qısılandan sonra durub bayıra çıxacaqdır və qabağına gələn adamlardan soruşacaqdır ki, burada sizin gəzməli yeriniz haradır? Deyəcəklər ki, məsələn, «pasaj qabağı»² .0 da o saat gedəcək «pasac qabağına» və görəcəkdir ki, doğrudan da pasaj qabağında o qədər adam var ki, «iynə salsan yerə düşməz». Bir qədər burada gəzib görəçəkdir ki, xeyr ürəyi lap pis qısılır, çünki bir tərəfdən Bakının istisi, bir tərəfdən adamların istisi onu hal təbindən çıxardacaqdır.

Belə olan surətdə onun yadına düşəcəkdir ki, Bakıda dərya var və bu dəryanın kənarı var ki, ona uşaqdan tutmuş böyüyə kimi hamı müsəlmanlar «naberejni» deyirlər. Gedəcək ora, bir qədər orada gəzəcəkdir, amma bir qədərdən sonra baxıb görəçəkdir ki, naberejnini hökumət qazaqları töylə qayırıb at saxlayırlar və pis iyi də başa çökübdür və özü də hiss edəcəkdir ki, günün hərarəti onun beynini bişirir, bir az da gəzsə, kic qoyun kimi fırlanmağa başlayacaqdır. İş belə olanda, qabağına gələn bir allah bəndəsindən soruşacaqdır ki, ay balam, bu sizin şəhərinizdə heç ağacdan, bağdan, zaddan yoxdur, adam gedib bir az kölgələnsin? Allah bəndəsi deyəcəkdir ki, var. Bu soruşacaqdır ki, hardadır? Allah bəndəsi cavab verəcəgdir ki, filan yerdədir.

O da filan yerə gedib axırda bağı tapacaq. Amma görəcəkdir ki, qapısı bağlıdır. Gedəcək o biri qapısına, görəcək o da bağlıdır. Gedəcək üçüncü qapıya, görəcək o da bağlıdır. Soruşaçaq ki, ay camaat bəs, bu bağa hardan girim? Deyəcəklər ki, matroslar zabastovka eləyibdirlər, deyəcək bəs, bunun bağa nə dəxli var? Deyəcəklər ki, nə bilək! Deyəcək, bəs bu bağı şəhər üçün kim saldırıb? Deyəcəklər ki, şəhər upravası. Deyəcək bəs şəhər upravası bağın bağlanmasına nə deyir? Deyəcəklər ki, heç zad demir. Deyəçəkdir ki, bəs, buna publika, camaat nə deyir? Deyəcəklər ki, çamaatin başı qarışıqdır. Soruşacaqdır ki, nəyə? Deyəcəklər ki, öz işlərinə. Soruşacaqdır ki, bəs, işləri nədir? Deyəcəklər ki, qara pul güdmək və bir də adam öldürmək. Onda binəva qərib əhvalatı bilib deyəcəkdir ki, bəs elə isə, görünür, burada hökumət əhlinin keyfi kökdür.

BİRİNCİ ŞADLIQ³

Divani-hərb (voyenni-polevoy sud) qurtardı. Deməli, bir bu qədər zaman davam edən ədalətsiz mühakiməyə bu günlərdən belə xitam verildi. O məqsəd ki, divani-hərbin qoyulmasilə tə'qib edilirdi, əmələ gəlmədi. Haman məqsəd baş nazir Stolıpinin haman bu hərb xüsusunda dumada danışdığı sözlərə görə iğtişaşı qət edib, məmləkətdə sükunət bərpa etmək idi. Bu isə baş tutmadı. Divani-Hərblər yüzlərcə qurbanlar apardı və dəryalarca qan tökdü, amma məmləkətin asayişinə zərrəcə nəf' gətirə bilmədi.

Əsasən divani-hərbi hökumət fəsx etmədi. Divani-hərb özü-özbaşına xitampəzir oldu, çünki bu məhkəmənin davamı aprelin 20-nədək idi. Lakin bunu inkar etmək olmaz ki, burada dumanın bu barədə olan müzakirəsi dəxi əsərsiz qalmamışdır. Divani-hərbi saxlamaq hökumət üçün çətin bir iş deyildir. Fəqət görünür ki, hökumət özü dəxi Stolıpinin «müdafiə»sinə, filanına baxmayaraq, divani-hərbin davamını dəxi bundan sonra yersiz hesab etdi və bunun davamı üçün hələ bir tədbir görməyi lazım bilmədi. Gələcək hələ mə'lum deyildir, ancaq indi bütün Rusiyadan ötrü burası şayaniməsərrətdir ki, dəxi bundan sonra o sür'ətlə icra olunan divani-hərb mühakimələrində rəva görülən ədalətsizliklər bir müddət əhalini dilgir və mütənəfir etməyəcəkdir.

ORDAN-BURDAN

Müsəlman kəndlisinin siyasi söhbəti⁴

— Atamoğlan əmi! İndi sən bizim içimizdə ağıllı adamsan dayna! Özün də pristav qabağında söz danışansan. Şəhərə zada da çox-çox gedib gəlirsən, bircə de görüm dünyada vəzir böyükdür, yoxsa vəkil?

— Əlbəttə, vəzir böyükdür!

— Yaxşı, indi söz gəlişi, bu gün vəzir istəsə, sən bilirsən dayna, vəkili tutub qazamata sala bilərmi?

— Salar!

— Vəkil də, söz gəlişi, istəsə goburnatı salar, elə dəyilmi?

— Bəli!

—Goburnat da deməli, nəçənliyi salar?

— Bəli!

— Nəçəlnik də pristavı salar?

— Bəli!

Pristav da yüzbaşını salar?

Bəli!

— Yüzbaşı da, deməli bizi salar?

— Bəli!

— Yaxşı, onda deməli, bu gün məsələn, vəzir istəsə vəkildən tutmuş bizə kimi çəmi camaatı tutub qazamata salar da?

Salmağına salar, amma qazamatda bir elə yer olmaz.

— Buy, hə, doğrudan, bizim Hümmət kişi də deyirdi ki, qazamatın içi çox dardır. Sibirdə də o qədər adam var ki, elə bil qarışqa qoşunudur...

1. Bakının «abadlaşmasına» həsr olunmuş bu felyeton «İrşad» qəzetinin 1907-ci il 22 aprel tarixli 74-cü nömrəsinin 4-cü səhifəsində «Filankəs» təxəllüsü ilə dərc edilmişdir. O zamandan 60 il keçmişdir. Bu günkü Bakı tanınmaz olmuşdur. 182) «Passaj qabağı»—indiki Caparidze adına güçə, o zaman gəzinti yeri idi.
2. Divani hərbin ləğvinə həsr edilmiş «Birinci şadlıq» sərlövhəli yazı «İrşad» qəzetinin 1907-ci il 24 aprel tarixli 75-ci nömrəsinin 1-ci səhifəsində «Ü» imzası ilə dərc olunmuşdur.
3. «Müsəlman kəndlisinin siyasi söhbəti» sərlövhəli yazı «İrşad» qəzetinin 1907-ci il 26 aprel tarixli 77-ci nömrəsinin 4-cü səhifəsində «Filankəs» təxəllüsü ilə dərc olunmuşdur. Bu məsələdən başqa felyetonda üç qeyri məsələdən də danışılır, onlar ixtisar edilmişdir.

Yaradıcılığı