Uzeyir Hajibeyov

HÖKUMƏT BƏYANNAMƏSİ VƏ DUMA ¹

İndiyə qədər hamı buna müntəzir idi ki, görsünlər, hökumət dumanın, yəni millət məbuslarının çağırılmasına razı olub da nə məramnamə hazırlayıbdır? Parlamenti, yəni məclisi-məbusanı olan dövlətlərdə qaydadır ki, məclis güşad edildikdən sonra hökumət idareyi-məmləkət haqqında öz məramnaməsini açıb məbuslara bəyan edir. Məbuslar dəxi həman məramnaməni öz xüsusi məramnamələrinə vuruşdurub, müvafiq olmasa onu tənqid edər və bununla bərabər hökumətə ki, vüzəra heyətindən ibarətdir, ədəmi-etimadını göstərir. O surətdə vüzəra heyəti istefa verib əvəzində digər bir heyət təşkil olunar.

Bizim hökumət yəni vüzəra heyəti dəxi öz məramnaməsini hazırlayıb duma əhlinə elan etməyə amadə idi. Bu məramnamə bir çox əhəmiyyəti haiz olduğuna görə, kəmali-intizar ilə gözlənir idi.

Əcnəbi və Rusiya qəzetləri müxbirləri vüzəra heyətinin orasına-burasına dolanıb, məramnamənin məzmununu tez bilmək istəyirdilər və eşidib bildiklərini qəzetələrdə yazıb, bu barədə cürəbəcürə xəbərlər intişar edirdilər.

Axır ki, mart ayının altısında, vüzəra heyəti məramnaməsinin bütün məzmun və məali cümləyə məlum oldu. O gün baş vəzir Stolıpin hökumət məramnaməsini məbuslara elan etdi.

Bu məramnamədə və ya bəyannamədə hökumət ümuri-məmləkətdə nə növ iş görəcəyini və nə təriqilə gedəcəyini bəyan edib, məclisi-məbusani dəxi özü üçün köməkçi çağırır.

Hökumətin həmai bəyannaməsi, söz yoxdur ki, köhnə tərzi-idarəni bərpa edən «məramnamələr» kimi olmayıb, əhali tələbatına dəxi doğrusu, iqtizayi-zəmanəyə bir qədər müvafiqdir. Bu bəyannamədə deyilir ki, hökumətin, millət məclisi açmağa razı olduqda, fikri məmləkətin asayiş və islahatına səy etməkdir və bu asayiş və islahatı hökumət öz anladığı kimi təriqələr və vasitələr ilə hüsulə gətirnək istəyir və bu barədə məclisi-məbusan ilə əlbir olmağı təklif edir.

Bəyannamənin özü əhəmiyyətli olduğuna görə dumanın ahillərinin buna dair nə çavab verəcəyi dəxi bir o qədər əhəmiyyətli idi. Hamı gözləyirdi ki, duma hökumətin təklif etdiyi təriq və vasitələrə artıq məhəlgüzar olmayıb, həman dəm onu tənqidə çalışaçaq. Lakin oylə olmadı: Dumanın əksəriyyəti ki, «sol» tərəfindən ibarətdir, həman halda çavab verməkdən özünü gözlədi və bəyannamə qurtardıqdan sonra oylə bir etinalı söz deməyib, sair işlərin müzakirəsinə keçdi və ümumiyyətcə, bu xüsusda özünü əvvəlinci dumadan da «sağraq» tutdu. İnqilabçı görünən dumanın bu hərəkəti hamını heyran qoyursa da, yenə böyük bir təsəlli verir. Çünki bunu isbat edir ki, millət məbusları öz vəzifələrini layiqincə anlayıb, bu tez zamanda dağılmaq istəmirlər və məmləkətin nəcatı üçün baqi qalıb, taktika il dolanmaq və bu yol ilə öz məramlarını yeritmək arzusundadırlar. Görək, işin axırı necə olacaqdır!

ORDAN-BURDAN ²

Hamıya məlumdur ki, müsəlmanların içində bu cürə bir qayda vardır.

Məsələn, birisi durub, bir söz deyəndə ki, filan iş belədir, o birisi cavab verər ki, yalançının özünə lənət! Əgər əvvəlinci desə ki, olsun, bil ki, yalançı deyil, yox deməsə və acığı dutsa, bil ki, yalançıdır.

İndi hökumət and içir ki, Rusiyada açlıq-maclıq yoxdur və heç bir kəs də qızılı satıb, çörəyə vermir. Qəzetələr dəxi hökumətin doğruluğunu bilmək üçün deyirlər ki, yalançı belə-belə olsun. Amma hökumət bu «belə-belə»yə razı olmur və bu sözə bərk acığı tutub qəzetləri sudxanaya çəkir.

* * *

Qoy, hökumət elə bir ucdan adamları sudxanaya çəkməkdə olsun, biz də baxaq, görək dünyanın axırı hara çıxır.

O səfər, əzoncümlə, mən özüm də yazmışdım. İtaliya münəccimlərinin deməyinə görə, beş-altı gündən sonra dünyanın axırıdır, görünür ki, bu xəbər çox adamlara bərk əsər eləyibdir. Ona görə yamanca əl-ayağa düşübdürlər. Firəngistanın «Maten» qəzetəsi camaatın bu cürə əl-ayağa düşməyini görüb İtaliya münəccimlərindən xəbər alıbdır ki, doğrudanmı, siz deyirsiniz ki, bir neçə gündən sonra dünyanın axırıdır.»

İtaliya münəccimlərindən cavab gəlibdir ki, «Hansı palas?...»

Yəni bu söz yalandır və bu səs-küyü salan da yalançıdır.

* * *

İndi ki, yalan deməyə qaldı, qoyun, bir yalan da mən deyim belə rəvayət eləyirlər ki, Qarabağda Yevlax stansiyası ilə Şuşa şəhərinin arasında ki, cəmisi bir qarış yoldur, bu yaxınlarda dəmiryol çəkəcəkdirlər.

Əslinə baxsan, bu xəbər doğrudur. Amma bu xəbər bildir, inişil, keçən il və hətta on il bundan irəli də deyiləmyinə görə, mən hələ, güman eləyirəm ki, yalandır.

* * *

İndi də bir söz deyirəm ki, doğru olsun:

Erməni «Mşaq» qəzetəsinin³ əhli-insaf olan bir yazıçısı var idi, bu binəvanı bu günlərdə öldürübdürlər.

İndi «daşnaqsütun» firqəsi⁴deyir ki, ey camaat, o kişini biz öldürməmişik.

İdarədən: Soğan yeməmisən, için niyə göynəyir?`

1.Birinci Dövlət dumasının qovulmasını nəzərə alan ikinci duma hökumət məramnaməsinin əleyhinə birdən birə çıxmadı. Dumanın bu hərəkətini taktika hesab edən «Hökumət bəyannaməsi və duma» sərlövhəli məqalə «İrşad» qəzetinin 1907--ci il 13 mart tarixli 43-cü nömrəsinin 2--ci səhifəsində «Üzeyir» imzası ilə çap olunmuşdur.
2.İctimai xəstəlik olan yalançılığı, fitnəkarlığı, şeytançılığı və çar məmurları tərəfindən «erməni-müsəlman» münaqişəsini süni olaraq yaratmaq siyasətini ifşa edən bu felyeton «İrşad» qəzetinin 1907-ci il 13 mart tarixli 43-cü nömrəsinin 3—4-cü səhifəsində «Filankəs» təxəllüsü ilə çap edimlişdir. Felyeton cüzi ixtisar edilmişdir.
3.«Mşaq»—qaragüruhçu, qatı millətcilər qəzeti, 1872—1920-ci illərdə Tiflisdə erməni dilində nəşr olunurdu.
4. Daşnaqsütun—(«İttifaq»)—erməni burcuamillətci, əksinqilabi partiyadır, XIX əsrin 90-cı illərində yaradılmışdır.

Yaradıcılığı