Belə rəvayət eləyirlər ki, stolıpinlər
və sair ministirlər birinci dumanı dağıtdıqlarına
görə çox böyük peşiman olub, əllərini
dizlərinə çırpırlar və hərdən
deyirlər: vay, fələk, evin yıxılsın,
bu nə pis iş idi ki, bizim başımıza gətirdin!
Fələk də deyir ki, balam, mən nə qayırım,
əvvəlinci dumanı dağıdan da siz oldunuz,
ikinci du-manı yığan da. Ministirlər də
başlarını aşağı salıb, qəm
və kədər ilə deyirlər: axı, biz
nə bilirdik ki, ikinci duma belə yaman olacaq. Fələk
də cavab verir ki, indi ki, siz heç zad bilmirsiniz...Da
fələyin o biri sözlərini hələ eşitmək
mümkün deyil; çünki burada «hürriyyəti-mətbuat»ın
axır-uxurudur.
Axır-uxur dedim, yadıma dünyanın axırı
düşdü.
Bəli, İtaliya münəccimlərinin deməyinə
görə 5—6 gündən sonra qiyamət bərpa
olacaqdır. Ancaq bu xəbər doğru da olsa, heç
bundan qorxmaq lazım deyil. Çünki bizim ölümdən
qormağımız o səbəbdəndir ki, biz
hamımız xudpəsənd və paxıl adamlarıq.
Deyirik: heç rəvadırmı ki, mən ölüm,
amma Məmmədcəfər yaşasın.
Amma qiyamət bərpa olsa, ta Məmmədcəfər
də diri qalmaz və biz hamımız yoldaşlıq
ilə ölərik. O ki, qaldı bizim iş-gücümüzə,
nə var: onları o dünyada da görmək olar.
Çünki bizim işlərimizə baxılsa,
bizdən ötrü o dünya ilə bu dünyanın
heç bir təfavütü yoxdur. Ələlxüsus
hökumət üçün o dünya ilə bu
dünyanın heç bir təfavütü yoxdur.
Odur ki, indi işlərini heç əldən buraxmayıb,
yenə asdırmaqda, kəsdirməkdə, aramaqda,
axtarmaqdadır.
Məsələn, srağa gün Bakı hökumətinin
könlünə adam axtarmaq həvəsi düşmüşdü.
Bilmirdi ki, hara getsin və kimi axtarsın.
Fikir elədi, elədi, axırda alnına vurub
dedi: Hə, bildim! Və yola düşüb getdi
və gəlib «İslamiyyə» mehmanxanasına yetişdi
və xalqı axtarmağa başladı və mən
də orada idim, məni də axtardı və xalqa
çox əziyyət verdi və axtarmamış
yer qoymadı və xalqın yorğandöşəyini
eşələyib, az qaldı ki, balışların
və mütəkkələrin bağırsaqlarını
çıxarsın və heç nə tapmadı.
Ona görə bərk acığı tutdu və
istədi ki, mehmanxananın çəngəl-bıçaqlarını
aparsın. Amma çəngəl-bıçaq ilə
xörək yeyildiyinə görə və xörək
yeməkdə də xilafi-hökuməti bir şey
olmadığına görə əliboş getməkdən
savayı bir əlac tapmadılar.
İndi bilmirəm, Bakıda «İslamiyyə» mehmanxanasını
axtarmaqda hökumətin fikri nə imiş, yoxsa
belə güman eləyir ki, «İslamiyyə» panislamizm
sözündən çıxıbdır.
Bəşəriyyətin tarixinə, tarixi-tərəqi
və təkamülünə bir nəzər atarsaq
və hökumət ilə millət arasında törənmiş
və getdikcə təqviyə tapmış münasibatına
diqqət yetirərsək bunu müşahidə
edərik ki, millət və hökumətin bu münasibatı
üç dövrə bölünür.
Ən əvvəllərdə, demək olar ki, hökumət
yox idi, onu icad edən millətin özü oldu,
həmrəy və həmrahlıqla dolanmağın
vəfaq və ittifaq ilə iş görməyin
mənfəətini və gözəlliyini anlayacaq
dərəcə ağıl və kəmalə
malik olmayan millət özünün onun üçün
rəhbər ola bilən və onu idarə edə
bilən bir başçıya möhtac olduğunu
görüb, öz arasından bir hakim seçdi.
Daha doğrusu, hakim özü seçildi və bununla
hökumətin əsası qurulub, getdikcə münazzəm
və qəvi bir şəklə girdi.
Ən əvvəl, hökumətin ixtiyaratı bir
o qədər geniş olmayıb, millətin hər
bir xüsusda və hər bir surətdə işə
iştirak etməsilə məhdud idi. O vaxtlar hökumətə,
özgə nəzərilə dəxi baxılırdı.
Hökumət dəxi öz vəzifəsini özgə
çürə anlayırdı. Millət hökuməti
öz arasında vaqe olan mübarizat və mücadilati-daxiliyyəni
rəf edə bilən bir hökm və xarici düşmənlərin
hücumunu dəf etməyə borclu olan bir gözətçidir.
Ümuri-idarəyə qalırsa bu babdə də
hökumət millətə, nəinki millət hökumətə
köməkçi idi.
Lakin sonralarda müruri-zaman ilə hökumətin
əvvəlki şəkli təğyir tapıb,
millət getdikcə hökümətə hər
bir işlərdə hazır olmağa məcbur
oldu. Hökumət də millət üstündə
hökmfərma olmağa başlayıb, bir zaman
yetişdi ki, milləti özünə qul və
nökər edib, özü də hakimi-mütləq
olsun və getdikcə, iş o yerə çatdı
ki, hökumət öz əvvəlki hakimlik və
gözətçi və pasbanlıq vəzifəsini
tamam yaddan çıxardıb, öz millətini təzyiqə
başladı. Və bundan naşi olaraq, millətin
öz işində cürbəcür siniflər,
silklər və ayrılıqlar törənib, hamısı
hökumət əlində müztər qaldılar.
Orta əsrdə hökumət mütləqiyyəti
və milləti übudiyyəti son dərəcələrədək
varib, hər bir yerdə hökm sürmək və
hökmə tabe olmaq qanuni bərpa oldu. Tərəqqi
və təkamüldən layiqincə bərpa olan
millətlər indi haman qanuna tabe olub yaşamaqdadırlar.
Əgər ülum və fünunca tərəqqi
olmasaydı, allah elə bilir ki, millətlərin
hökümət əlində halı necə ola
bilərdi? Lakin milləti hökumət mütləqiyətindən
xilas edən tərəqqi və təkamül oldu.
Bunların bərəkəti sayəsində millət
ağıl və kamal qazanıb, məişətin
gözəl yollarını tanıdı və tanıyıb
da ən əvvəl özünü hökumət
çənkalından qurtarmağa səy etdi.
Tərəqqi və təkamülün parlaq bir
dövrünə çatmış olan Yevropa millətləri
hökumət ilə millət mübarizəsindən
ibarət olan «inqilab»ın ibtidasını qoydular
və mübarizələrdə qanlar töküb
və çanlar fəda etməklə, mütləqiyyətə
qalib oldular. Və hökumətin ixtiyaratını
məhdud edib, ümuri-idareyi məmləkətdə
onu özlərinə köməkçi etmədilərsə
də fəqət özləri ona köməkçi,
həm də nazir oldular.
Əlan bizim bu Rusiyada vaqe olan inqilab dəxi rus milləti
və rus hökuməti arasında iki min ildən
bəri davam edən münasibatın üçüncü
və axırıncı dövrüdür ki, burada
millətin qalib olacağı şübhəsizdir.
1.İki məsələyə, o cümlədən
Üzeyir Hacıbəyovun yaşadığı
«İsmayiliyyə» mehmanxanasında polis tərəfindən
axtarış aparılmasına həsr edilmiş
bu felyeton «İrşad» qəzetinin 1907--ci il 8 mart
tarixli 41--ci nömrəsinin 3-cü səhifəsində
«Filankəs» təxəllüsü ilə çap
edilmişdir. Felyeton ixtisar edilmişdir.
2.Millətin, yəni zəhmətkeş xalqın
mütləqiyyətlə mübarizədə qalib
gələcəyinə həsr olunmuş «Hökumət
və millət» sərlövhəli məqalə
«İrşad» qəzetinin 1907-ci il 14 mart tarixli 44-cü
nömrəsinin 2--ci səhifəsində «Üzeyir»
imzası ilə dərc edilmişdir.
