Kəndlinin biri buğdasını, baramasını
aparıb bazarda dəyər-dəyməsinə satıb
bir dana at, bir dana eşşək və əyninə
də bir dəst paltar alıb evinə tərəf
gedirdi...
Bir nəfər bəy bunu gendən gördü
və təəccüb elədi ki, kəndlinin həmi
atı var, həmi də eşşəyi. Daldan
kəndliyə yaxınlaşıb başına
elə bir qapaz saldı ki, kəndli ancaq bir saatdan
sonra ayıla bildi və ayılandan sonra da baxıb
gördü ki, eşşək yoxdur.
Yasavul kəndlinin atına baxıb şikayətinə
qulaq asdı, amma şikayət «Haqqı» az olduğuna
görə kəndliyə bir neçə dana qamçı
çəkdi və dedi: Bağla atını burada,
get ətrafı gəz, bəlkə eşşəyin
tapıla. Kəndli atını yasavula tapşırıb
eşşəyi axtarmağa getdi. Çox gəzdi,
çox dolandı, hərçənd bəyin qapısında
bir eşşək gördü ki, öz eşşəyinə
çox oxşayırdı, amma o cürlə şeyləri
fikrinə gətirməyə çürət eləmədi.
Və
qayıtdı ki, bəlkə yasavul bir kömək
eyləyə, amma nə yasavuldan və nə atdan
bir nişan da görmədi.
Kəndli xovfə düşdü, oylə bildi ki,
bunlar hamısı yuxudur. Onun üçün üzünü
çimdiklədi ki, ayılsın, amma gördü
ki, xeyr, yatmayıbdır. Bikeyf və bidamaq bir çayın
qırağında oturub evinə qayıtmağa
utanırdı, gördü ki, bir nəfər sarıqlı
gəlir. Kəndli durub iki qat əyildi və genə
bidamaq yerinə oturdu. Sarıqlı dedi ki:—Nə
var ki, belə bidamaqsan? Kəndli ağalya-ağlaya
əhvalatı nəql elədi.
Sarıqlı bunun tazə libasına diqqət yetirib,
dedi: — Mən sənə əlac edərəm. Yazıq
kəndli şadlığından bilmədi ki, nə
qayırsın, özünü yıxdı sarıqlının
ayağına. Sarıqlı dedi: — Sənin atını
da eşşəyini də cin oğurlayıbdır
və o cin də sənin bu libasındadır, Ona
görə bu libası ovsunlamaq lazımdır. Və
illa başına çox bəlalər gələr.
Kəndli cin adını eşidən kimi dəlitək
paltarını çıxardıb tolladı. Sarıqlı
bir dua oxudu və dedi: — Bir qədər yat!. Onsuz
da it kimi yorulmuş kəndli başını yerə
qoyan kimi yuxu basdı və yuxusunda gördü ki,
eşşəyi də atı da tapılıb, kişniyə-kişniyə
bunun yanına çapırlar. Kəndli sevindiyindən
oylə çığırdı ki, öz səsinə
oyandı və oyanıb gördü ki, nə sarıqlı
var, nə paltar. Binəvanı vəhşət
basdı. Əlinə bir çomaq alıb özünü
qoruya-qoruya kəndinə yetirdi. Xalq yığılıb
dedilər ki, a kişi dəli olubsan nədir. Lüt
gəzib özünü qoruyursan. Dedi: — Atımı
oğurladılar, eşşəyimi oğurladılar
və paltarlarımı oğurladılar. İndi
qor-xuram ki, özümü də oğurlayalar.
Keçən səfər rəqiflərimiz ilə mübahisə edirdik. Onlardan biri oxumamış bir çavan idi, amma çox huşiyar və böyük qabiliyyət sahibi görünürdü. Mən çox heyfsləndim va dedim:
— Əgər sən oxumuş olsaydın, çox ola bilsin ki, səndən böyük bir alim çıxar idi.
Cavan atasından şikayət etdi və əz cümlə bunu dedi:— «Siz ki, qəzetədə camaatı elm kəsbinə çağırırsınız və elmin yaxşılığından o cürlə danışırsınız ki, insan sözlərinizə inanmaya bilməyir. Çünki dəlilləriniz o qədər möhkəmdir ki, onun qabağına heç bir söz demək olmur. Məsələn, sair tayfalar bizdən xoşbəxt və xoşvəxt ömür sürürlər, çünki elm sahibidirlər, amma biz müsəlmanların məişət və güzəranı hər bir barədə ağır keçir, başımıza min fəlakətlər gəlir, çünki elmimiz yoxdur. Amma bəz vaxt mən şək və şübhə arasında qalıram. Çünki görürəm ki, bizim bir çox oxumuşlarımız, kurs qurtarmışlarımız oylə pis-pis işlər görürlər ki, mən bu elmsizlik ilə onu özümə rəva görmürəm və bundan başqa, məsələn, sən elm sahibisən, amma mən elmisizəm, halbuki mən səndən varlıyam və çox ola bilsin ki, güzəranım da səndən rahatdır. Bunlara sözün nədir?»
Dedim, sənin ikinci sualının cavabı çox asandır. Əvvəlinci sualına da bir qədər uzun cavab lazımdır. İkinci sualının cavabı — Əgər bu cüzi elmi də mən qazanma-saydım onda acından elənin biri idim. Çünki əvvəldən sənin kimi heç bir dövlətə malik deyil idim. Amma bu çüzi elm mənə bir ruzi qapısı açdı.
Keçək əvvəlki suala. Pəs, deyirsən ki, madam ki, elm insanı insan eylər, bəs nə üçün bizim bir çox elm oxumuşlarımızdan insana layiq olmayan hərəkətlər baş verir? Belədirmi?
— Belədir! Buna təəccüb edirəm ki, bir
işkolda, bir müəllimin əlindən çıxmış
olan rus, erməni, doğrudan da siz dediyiniz kimi, insan
olur, amma onlar ilə bir yerdə çıxmış
müsəlman haman əvvəlki xasiyyətində
baqi qalır. Pəs, görünür, onda bizim
qanımız xarabdır? Nədir?
— Nə qanımız xarabdır, nə ətimiz!
— Bəs nədir?
— Qulaq as, erməni ya rus yeddi yaşına qədər
işkola getmir, qalır öz evlərində. Müsəlman
uşağı dəxi yeddi, səkkiz, hətta
doqquz və on yaşına qədər işkola
getməyib evdə qalır. İndi görək
erməni, rus uşağı evdə nə qayırır,
müsəlman uşağı nə qayırır.
Erməni, rus uşağı evdə oxumuş elmli
anası tərbiyə edir, vaxtında yatdırır,
təmiz havalarda gəzməyə aparır. Ruha
və cana qüvvət verən «oyuncaqlar» alıb
uşağı məşğul edir. O uşağın
qulağı bircə dana da pis ləfz eşitməyir;
eşitdiyi nədir? Ruh və bədəni tərbiyə
edən gözəl musiqi, böyük «pedaqoq»lar
tərəfindən uşaqlar üçün—tərbiyə
mülahizəsilə yazılmış şirin
hekayətlər, atası ilə anasının dustanə
söhbətləri, ədəbli qonaqların əziz
danışığı. Uşağın gözü
tərbiyəni pozan bir pis şey görməyir.
Nə görür? Divarlarda ruhəfza şəkillər,
gözəl şəkilli jurnallar, yaxşı güllər,
çiçəklər, dörd ətrafında təmizlik
və sairə. Çox vaxt anaları uşaqlarını
«sinamotoqraf»lara3
aparıb göstərilən şəkilləri
onlara qandırırlar.
Neçə gün bundan əvvəl «sinamotoqraf»da
Osmanlı inqilabına dair şəkillər göstərilirdi.
Mən tamaşa edərkən eşitdim ki. arxa tərəfdə
bir xanım iki nəfər uşağını
yanına alıb şəkili göründükcə
Osmanlı inqialbını başdan-başa onlara
nəql edir. Heç bulvara çıxırsanmı?
Görürsənmi əcnəbi balaları necə
oynayırlar, gülürlər. Həmi ruhları
ləzzət çəkir, həm də bədənləri
qüvvət tapır.
Amma bizim uşaqlar?! Allah göstərməsin. Eşitdikləri
söz-söyüş, qarqış, murdar sözlər,
gördükləri pis-pis işlər, ətrafı
natəmiz, oynadığı yer tozlu-torpaqlı,
küçə oyuncaqları da bişik boğmaq,
it döymək, siçan nəftləyib od vurmaq...
Belə ki, uşaq işkola, ya məktəbə
girincə evi yıxılır, kökündən
tərbiyəsi pis olduğuna görə də sonradan
pis-pis əmələ sahibi olur...
Budur bizim bədbəxtliyimizin ümdə səbəbi,
yoxsa nə qanımız xarabdır, nə sümüyümüz...
Müsahibim razı oldu və şübhədən
azad olduğuna görə çox sevindi. — Belədir!
Buna təəccüb edirəm ki, bir işkolda,
bir müəllimin əlindən çıxmış
olan rus, erməni, doğrudan da siz dediyiniz kimi, insan
olur, amma onlar ilə bir yerdə çıxmış
müsəlman haman əvvəlki xasiyyətində
baqi qalır. Pəs, görünür, onda bizim
qanımız xarabdır? Nədir?
— Nə qanımız xarabdır, nə ətimiz!
— Bəs nədir?
— Qulaq as, erməni ya rus yeddi yaşına qədər
işkola getmir, qalır öz evlərində. Müsəlman
uşağı dəxi yeddi, səkkiz, hətta
doqquz və on yaşına qədər işkola
getməyib evdə qalır. İndi görək
erməni, rus uşağı evdə nə qayırır,
müsəlman uşağı nə qayırır.
Erməni, rus uşağı evdə oxumuş elmli
anası tərbiyə edir, vaxtında yatdırır,
təmiz havalarda gəzməyə aparır. Ruha
və cana qüvvət verən «oyuncaqlar» alıb
uşağı məşğul edir. O uşağın
qulağı bircə dana da pis ləfz eşitməyir;
eşitdiyi nədir? Ruh və bədəni tərbiyə
edən gözəl musiqi, böyük «pedaqoq»lar
tərəfindən uşaqlar üçün—tərbiyə
mülahizəsilə yazılmış şirin
hekayətlər, atası ilə anasının dustanə
söhbətləri, ədəbli qonaqların əziz
danışığı. Uşağın gözü
tərbiyəni pozan bir pis şey görməyir.
Nə görür? Divarlarda ruhəfza şəkillər,
gözəl şəkilli jurnallar, yaxşı güllər,
çiçəklər, dörd ətrafında təmizlik
və sairə. Çox vaxt anaları uşaqlarını
«sinamotoqraf»lara3
aparıb göstərilən şəkilləri
onlara qandırırlar.
Neçə gün bundan əvvəl «sinamotoqraf»da
Osmanlı inqilabına dair şəkillər göstərilirdi.
Mən tamaşa edərkən eşitdim ki. arxa tərəfdə
bir xanım iki nəfər uşağını
yanına alıb şəkili göründükcə
Osmanlı inqialbını başdan-başa onlara
nəql edir. Heç bulvara çıxırsanmı?
Görürsənmi əcnəbi balaları necə
oynayırlar, gülürlər. Həmi ruhları
ləzzət çəkir, həm də bədənləri
qüvvət tapır.
Amma bizim uşaqlar?! Allah göstərməsin. Eşitdikləri
söz-söyüş, qarqış, murdar sözlər,
gördükləri pis-pis işlər, ətrafı
natəmiz, oynadığı yer tozlu-torpaqlı,
küçə oyuncaqları da bişik boğmaq,
it döymək, siçan nəftləyib od vurmaq...
Belə ki, uşaq işkola, ya məktəbə
girincə evi yıxılır, kökündən
tərbiyəsi pis olduğuna görə də sonradan
pis-pis əmələ sahibi olur...
Budur bizim bədbəxtliyimizin ümdə səbəbi,
yoxsa nə qanımız xarabdır, nə sümüyümüz...
Müsahibim razı oldu və şübhədən
azad olduğuna görə çox sevindi.
1. Azərbaycan kəndlilərinin bəylər,
ruhanilər və hökumət məmurları tərəfindən
soyulduqlarını ifşa edən «Məzhəkə»
sərlövhəli felyeton «Tərəqqi» qəzetinin
1909-cu il 17 avqust tarixli 184-cü nömrəsinin
3-cü səhifəsində «Filankəs» təxəllüsü
ilə dərc edilmişdir.
2. Azərbaycan uşaqlarının tərbiyə
və təhsilinə həsr olunmuş bu məqalə
«Tərəqqi» qəzetinin 1909-cu il 19 avqust tarixli
nömrəsinin 3-cü səhifəsində «Filankəs»
təxəllüsü ilə dərc edilmişdir.
3. Sinamotoqraf—o zamanda hələ inkişaf etməmiş
kino belə adlandırılırdı.
