Kecənlərdə idarəmizə Yevropadan bir
nəfər adam uçub gəlmişdi. Söhbət
arasında dedi ki, bizim Yevropada böyük bir həyəcan
və qorxu vardır.
Dedim: — Səbəbi nədir?
Dedi: — Səbəbi odur ki, Yevropaya çox həyəcanlı
xəbərlər gəlir ki, müsəlmanlar böyük
bir sürətlə tərəqqi edirlər...
Dedim: — Təəccübdür, bizim tərəqqimiz
sizi qorxudurmu?
Dedi: — Bilirsiniz, insaniyyət nöqtəyi-nəzərincə
çox şad eyləyir. Biz sevinirik ki, bizim növimiz
yavaş-yavaş zillətdən qurtarır. Amıa
o biri tərəfdən, bilirsiniz, bu həyyam bir
əsri — mübarizəyi-həyatiyyə əsridir.
Yəni dirilik üçün dava eləmək əsridir.
Onun üçün biz istəməzdik ki, dirilik
üçün dava edənlər bizim kimi elm qüvvətilə
güclü olsunlar. Məsələn, bu gün
elm və mədəniyyət qüvvətilə
yaraqlanmış olan İspaniya, Fas ərəblərlə
dirilik üçün dava eyləyir. Onun üçün
İspaniyanın firənglərə çox bərk
açığı tutubdur. Deyir ki, axı sən
nə üçün bu vəhşilərə mədəniyyət
ucunu göstərib tüfənk atmaq öyrətdin
ki, onlar da bizə tüfəng atırlar. Bütün
aləm də bunu boynuna alır kk, əkor Fas ərəbləri
Yevropa mədəniyyətini- öyrənsələr
İspaniyanı beş-on gün içində darbadağın
edib, əvvəlcə də mədəniyyət
gücü ilə İspaniyanı öz mülkü
etdiyi kimi, bu səfər də oyləcə edər.
(Çünkü o zaman ki, Yevropa mədəniyyətdən
məhrum idi ərəblər ən şəşəəli
bir mədəniyyətə malik idilər, yəni
bütün elm və fənnlər aralarında
getdikcə tərəqqi edirdi!.. İspaniyanı
ərəblər alıb islam dövlətinin bir
vilayəti etmişdilər!... Amma sonradan... əşi,
allah mollalara insaf versin).
Mən yevropalıya dedim ki, əzizim, bizi bağışlayın,
sizin qorxunuz bizim tərəqqimizə mane ola bilməz.
İstər sizin qorxudan urəyiniz getsin biz genə
tərəqqimizi əldən buraxmayacayıq.
Dedi: — Bircə onu de görüm indiyə qədər
çoxmu tərəqqi eyləyibsiniz?
Dedim: — Çox eləmişik!
Dedi: — Olmazmı, öz tərəqqinizdən mənə
nümunə göstərəsiniz?
Dedim: — Olar, çıxaq bayıra!
Bayıra çıxdıq, yevropalıya dedim tamaşa
elə.
Dedi: — Baxıram.
— Gördünmü?
— Nəyi?
— Tərəqqini?
— Hanı? Heç bir şey görmədim!
— Bəs görmədinmi ki, buradan bir nəfər
saqqalı müsəlman keçdi ki, ayağına
çəkmə geymişdi. Onun ayağına çəkmə
geyməyi çox böyük tərəqqidir.
Dedi: — Anlamıram nə deyirsən.
Dedim: — Belə beş-altı il bundan irəli hər
kəs ayağına başmaqdan başqa özgə
bir şey geysə idi, ona salam vermək əvəzində
allah saxlasın demək lazım gəlirdi. Amma tərəqqimiz
bu gün o dərəcəyə çatıbdır
ki, çəkmənin başmaqdan rahat olduğunu
hamımız boynumuza almışıq. Dedi: — Heç
başa duşmurəm nə deyirsən?
Bir az ora-bura göz gəzdirdim: Bax, bax, müsəlman
arvadları faytona minibdirlər!
Dedi: — Nə olsun?
Dedim — Paho! Bir neçə il bundan irəli nəinki
arvad, hətta kişi cürət edib faytona minsəydi
həmandəm faytonun çərxləri bir tuqi-lənət
olub onun boynuna keçərdi! Dedi: — Sözün doğrusu,
heç qanmıram nə deyirsən?
Dedim: — Bir ora bax, iki nəfər müsəlman bir-birinin
yanından keçdi və heç bir şey olmadı.
Dedi: — Nə olsun?
Dedim: — Pa! Bir iki ay bundan irəli onlar bir-birinin yanından
keçsə idilər, həmandəm atışıb
bir-birini öldürmüşdülər. halbuki
indi, heç bir zad olmadı. Bundan artıq nə
tərəqqi?
Dedi: — O sizin tərəqqi deyildir, Martınovun qorxusu-dur!
Sən bircə mənə de görüm realnidə,
kimnaziyada, universitetlərdə oxuyan uşaqlarınız
çoxdurmu?
Dedim: — Vallah onlar çox olardı, hərkah bir məsələ
ümum müsəlmanların qabağını
kəsməsə idi.
Dedi: — Nə məsələdir? (Əyilib qulağıma
dedi.) Hökumət qoymayır?
Dedim: — Xeyr, onun bir sözü yoxdur, bu məsələ
başqa məsələdir.
Dedi: — Bir de görək nə məsələdir?
Dedim: — Şalvar məsələsidir?
— Necə şalvar?
— Adam geyən şalvar!
Dedi: — Canım, sən müəmma ilə danışırsan,
açıq da görüm nə demək istəyirsən!
Dedim: — Qoçaq, bundan açıq söz olmaz, işkola
girən uşaqlar dar şalvar geyirlər və
dar şalvar da bizlərdə çox pis şeydir.
İndi həmin məsələ bizim qabağımızı
kəsdiyinə gerə işkolaya uşaq qoymağa
cürət eləmirik.
Bu sözlərdən sonra əcnəbi əvvəlcə
çox güldü, amma sonra bir qədər fikirə
gedib birdən başladı uşaq kimi ağlamağa
və ağlaya-ağlaya bu sözləri dedi:
—Biz elm sayəsində havada quş kimi uçuruq,
amma bunlar hələ şalvar məsələsinə
məşquldurlar... (dedi və uçub getdi.)..
1.Köhnəliyə qarşı yönəlmiş,
tərəqqiyə çağıran «Başa düşmədi»
sərlövhəli felyeton «Tərəqqi» qəzetinin
1909-cu il 14 avqust tarixli 182-ci nömrəsinin 3-cü
səhifəsində «Filankəs» təxəllüsü
ilə dərc edilmişdir.
