Sentyabr yaxınlaşır, məktəblər
açılacaqdır və hamısı ağzına
qədər şübhəsiz ki, dolmayacaqdır.
Gürcülərdə, ermənilərdə, yəhudilərdə,
hələ firəng, ingilis ilə işim yoxdur,
ruslarda uşaq oxutmaq bir qanundur. Qanun nədir? Qanun
odur ki, hər kəs onun hökmünə əməl
eləməsə tənbeh olunar. Məsələn,
adam öldürmək olmaz. Bu bir qanundur. Ona görə
hər kəs bu qanuna əməl etməyib adam öldürsə,
onu ya asarlar, ya Sibirə göndərərlər.
(hiss edirəm ki, oxucu mənə gülur və
ürəyində belə deyir: Bəs Bakının
Martınovundan2
qabaq Bakıda nə qədər adam öldürüldü,
bəs nə üçün bunları öldürənlər
nə asıldılar, nə də Sibirə getdilər?..
Sözun doğrusu, bu bir belə iraddır ki, bunun
cavabı bizi mətləbdən uzaq salır. Onun
uçün qoy oxucu gülsün, cavab verməyəcəyəm).
Yaxşı, yaxşı, oxutmaq qanununa əməl
etməyib, uşağını oxutmayan erməni
və ya gürcünün tənbehi nədir?
Onun tənbehi müsəlman olmaqdır!..
Yəni həmən uşaq oxumayıb böyüdükdən
sonra, dilsiz, ağılsız, qulaqsız, başsız
cahil müsəlman kimi gah bəyin, gah mollanın,
gah qaradavoyun, gah yasavulun qapazı altında qalacaqdır...
Bunu yazırdım ki, rəfiqlərimdən biri
əhvalatdan xəbərdar olub mənə dedi ki,
səhvin var. Erməni, gürcü və sairlərinin
uşaq oxutmaları qanunluqdan keçib lap adət
olub-dur! Mən buna razıyam. Onlar üçün
uşaq oxutmaq bir adətdir. Sədi deyir ki:
Tərke-adət bemocebi-mərəz-əst!3
Odur ki, məsələn, biz gecələr yatmağ
adət elədiyimizə görə yatmadığımız
surətdə əhvalımız pərişan olur.
Rəfiqlərimizdən biri həmişə mənə
deyir ki: qəzetə oxumaq mənim üçün
tiryaki adət olubdur, odur ki, qəzetə olmayan günü
başım ağrıyır.
İndi qonşularımız üçün uşaq
oxutmağın tiryaki adət olmağı nədəndir?
Elm və mərifətin mənfəətini dürüst
anlamaqdan. Bir erməniyə deyəsən ki, uşağın
oxut, çünki bu yaxşı şeydir. Bu ona bənzər
ki, deyəsən ki, çörək ye, yoxsa ac qalarsan.
Amma bizim müsəlmanların yüzdə doxsanı
elm və mərifətin mənfəətini qanmır.
Odur ki, iki məktəb açılanda görürsən
biri boş qaldı. Elə bilirsən ki, daha uşaq
yoxdur. Amma baxıb görürsən ki, küçələr
uşaq ilə dolub aşıq-aşıq oynayırlar
və valideynin təhti-tərbiyəsində öyrəndikləri
lövün-lövün söyüşləri
bir-birlərinə deyirlər.
Gedirsən atalarının yanına, əhval-pürsanlıqdan
sonra soruşursan ki, nə üçün uşaqlarınızı
məktəbə qoymursunuz? Onda da bu cürə
cavablar gəlir:
— Qorxuram oğlum babı ola! Kafir ola! Mürtədd
ola!
— Onu kim deyir?
— Hamı!
— Məsələn?
— Məsələn, Qubadakı lənkəranlı
molla!
— Aya, onun əlində bu sözlər üçün
bir dəlil varmı?
— Əlində dəlil yoxdur, amma, bir yekə çomaq
var ki, hər kəs odan dəlil-filan istəsə,
çomağı endirir təpəsinə.
O biri böylə deyir:
— Əşi, oğlum oxuyub mənə qızıl
yumurta gətirməyəcək, ha!
Eir özgəsi deyir:
— Vallah, allah insaf versin mənim atama, hərgah o məni
oxutsa idi, indi mən bilirəm mən nə idim!
— Çox əcəb, bəs nə üçün
öz oğlunu oxutmursan?
— Öz oğlum heç, öz oğlum dəlidir.
Onu oxutsam da mənim kimi olmaz.
Kənd camaatı deyir:
— Oğlum gedib məktəbdə oxusun, bəs danaları
kim otarsın?
Bir fəqərəsi deyir:
— Kasıbam, pulum yoxdur! Bir cürəsi deyir:
— Oxumaq yaxşı şeydir, hərgah şəriət
də öyrədilə.
—Bax, ey camaat! Bunlar hamısı bəhanədir.
Pulsuz məktəblərimiz var. Şəriətli—ruhani
məktəblərimiz var. Hər bir şey amadədir.
Aparın uşaqlarınızı oxudun! Məndən
sizə əmanət, sonra peşimanlıq fayda verməz!
Sentyabr yaxınlaşır, məktəblərimiz
açılacaqdır və hamısı ağzına
qədər, şübhəsiz ki, dolmayacaqdır...
1. Maariflənməyə çağıran «Xəbərdarlıq»
sərlövhəli yazı «Tərəqqi» qəzetinin
1909-cu il 30 iyul tarixli 170-ci nömrəsinin 3-cü
səhifəsində «Filankəs» təxəllüsü
ilə dərc olunmuşdur.
2. Martınov — o zaman Bakı şəhəri rəisi,
yəni qradonaçalniki idi.
3. Tərke-adət bemocəbe-mərəz-əst—farscadır,
Sədidən götürülmüşdür,
tərcüməsi: adəti tərk etmək xəstəlikdən
qurtarmaq deməkdir.
