Yaradıcılığı

 

Ədəbi irsi / Publisistika və felyetonlar

 

ORDAN-BURDAN

Təəssüflər olsun 1

Hərgah millətlərin tərəqqisini, yəni qabağa getməsini əvvəlcə bilən bir ölçü olsa idi və o ölçü ilə biz müsəlman millətinin qabağa getməsi ölçülsə idi, onda məlum olardı ki, biz bir addım qabağa, iki addım dala, dörd addım qabağa, üç addım dala, iki addım dala beş addım qabağa eyləyə-eyləyə qabağa gedirik. Bir gəlmə, bir tazə yerimək öyrənən uşağa oxşayırıq ki, bir addım atıb sonra yıxılır, durub bir addım daha atır, amma ayaqları bir-birinə dolaşıb yenə yıxılır, yenə durur, addım atır, bədəni ağırlıq edib yıxılır, durur və i. a.

Uşağın bu cürə yıxıla-dura getməsinə səbəb nədir?

Məlumdur ki, onu yeridən əzaların çismani qüvvətsizliyidir.

Yaxşı, bəs bizim bu cürə: bir dala, bir qabağa addım atıb yıxıla-dura «qabağa getməyimizin» səbəbi nədir?

Onun da səbəbi bizi qabağa aparan əzaların, yəni iş başında duranlarımızın qüvvətsizliyidir. Amma bizim əzalarımızın qüvvətsizliyi cismani qüvvətsizlik deyildir. Yəni əzalarımız çolaq, şil və şikəst deyildirlər. Onların qüvvətsizliyi mənəvi qüvvətsizlikdir!

Mənəvidə qüvvətsizlik budur:

Səmimiyyət — yəni cani-dildən işə girişməklik yox, fəaliyyət — yəni oyaq və .ciddi cəhd ilə iş görmək yox, hamısından bədtər mətanəti qəlb, yəni cürət, ürəklilik yox, şövq yox, arzu yox...

Vallah mən bilmirəm ki, bu əzalarımız öz xüsusi işlərindən nə törədirlər. Amma onu bilirəm ki, millət işinə qalanda, bunlar mənəvi qüvvətsizdirlər ki, rusca buna bes-xarakternost deyirlər. Türkcəsinin dürüstlüyünü bilmirəm burada da bizim əzalarımızı balaca uşaqlara oxşatmaq olar.

Görürsən ki, bir balaca uşaq anasının qucağından yerə düşüb bir qədər gedir, birdən qabağında bir pişik görüb, töz qayıdıb qaçır anasının qucağına, sonra düşüb bir də gedir. Bu səfər də bir ayrı şeydən, məsələn, öz kölgəsindən qorxub yenə qaçır anasının qucağına.

Bizim əzalarımız da öhdələrinə götürdükləri bir işi o qədər aparırlar ki, nə qədər bu iş öz başına gedə bilər; amma elə ki, işin qabağına bir balaca əngəl çıxır və burada işi aparmaq üçün əngəli itələmək lazım gəlir, o halda əzalarımızın əli, ayağı boşalıb, işdən əl götürməyi məsləhət bilirlər. İş dəxi «ördək, balıq və xərçəng»in çəkdikləri araba kimi hamanca yerində qalır. Bu bir!

İkinciyə qalan yerdə, bizim bir dərdimiz də budur ki, bəzi adamlarımız elə bir işin dalınca gedirlər ki, o işin nədən ibarət olduğunu özləri də bilmirlər və binaən əleyh gördükləri işdən də heç bir səmərə hasil olmur. «Ördək, balıq və xərçəng» hekayətini yazan rus ədibi Krılov bir ayrı hekayəsinin başında bu sözləri yazır:

«Əgər başmaqçı durub bulka çörəyi bişirə və bulkaçı da başlayıb başmaq tikə, — bu cürə işdən əziyyətdən başqa heç zad çıxmaz».

Bizim «bulka çörəyi» bişirmək istəyən «başmaqçılarımızın» və «başmaq» tikmək istəyən «bulkaçılarımızın» əsil məqsədinə baxsan, doğrudan da «bulka» bişirmək və «başmaq» tikmək deyil. Bəs nədir?

Bəli!.... Yuxarıda zikr elədiyim Krılov cənabları belə bir hekayə yazıbdır:

Günlərin bir günü ayı, meymun, keçi və bir də eşşək bir musiqi məçlisi düzəltmək istəyiblər. Biri əlinə tar, biri saz, biri zurna və biri dəf alıb başlayıblar çalmağa. Amma görüblər ki, səs-küydən başqa heç zad çıxmayır və çaldıqları havacat heç kəsin sümüyünə düşmür. Deyiblər ki, yəqin pis oturmuşuq, gəlin yerimizi dəyişək. Durub yerlərini dəyişiblər, çifayda, çaldıqlarından yenə heç bir zad çıxmayıbdır. Görüblər ki, bir bülbül uçur, haman dəm durub bülbülə yalvarıbdırlar ki, ay bülbül, sən allah, bir bizi başa sal görək nə tövr oturaq ki, bizim çaldığımızdan bir şey çıxsın.

Bülbül də gülüb deyibdir ki, canım, siz musiqişünas deyilsiniz. Binaən əleyh nə tövr otursanız, lap mil dursanız çalığınızdan heç zad çıxmaz məqsədi iş görmək olmayıb, özlərini göstərməkdir. Ona görə də iş bilən bülbülü gördükdə hoy-hoy salıb, daş atırlar ki, bülbül qaçsın.

İş bilən «bülbül»ümüzdə də o cürət, o ürək yoxdur ki, bunların hərəsinin başına bir qapaz salıb deyə: durun belə! O yazıq camaatı «damaq» eləməyin! Odur ki, deyiblər: «bulbulümüzdə həvəs yox, qarğamızda səs».

 

ORDAN-BURDAN²

 

«MÜƏLLİMLƏRƏ 75 MANAT PUL BOLDUR».

«ŞƏHƏR İDARƏSİ

«MÜƏLLİMLƏR ÖZ İŞLƏRİNİ QOYUB ÖZGƏ İŞLƏRLƏ MƏŞĞUL OLURLAR»

Boşboğazlar

Dərs

M ü ə l l i m (klasa daxil olarkən).

...(15 manat dükançı Cəfərə)... Oturun! (11 manat yarım da çörəkçi Vəliyə) ...Duanı oxuyun görüm! ³(Bu elədi 26 manat yarım)... Çox yaxşı (18 manat ev yəsi... Keçən səfər 3 manat da borclu qalmışdım... Bu elədi)... Kim dərsini deyər?... (Bu elədi). Oxu görüm. (21 manat, o da 43 manat yarım)... Həsən düz otur, biclik eləmə! (Qəssaba gərək verəm 12 manat beş şahı)... Otur yerə, indi sən oxu.

Ş a g i r d — Bir gün Həsən atasına dedi ki, ata, mənə də çeşmək al, mən də sənin kimi kitab oxuyum.

M ü ə l l i m (Öz-özünə) — Budur, bizim Mecid neçə vaxtdan bəri yalvarır ki, ata mənə bir çəkmə al, yazıq lap ayaq yalındır... Amma hanı pul?!

Şagird — Atası gedib oğluna bir əlifba kitabçası aldı.

Müəllim — (Görünür ki, kişinin pulu var imiş). Yaxşı, otur. Sən oxu! (Suçuya 3 manat 87 qəpik verilməlilir neftciyə 4 manat 20 qəpik).

Ş a g i r d — Dedi ki, ata, mənə bir çeşmək al.

M ü ə l l i m (Şagirdə) — Yox, çəkmə al.

Ş a g i r d — Mirzə, xeyr, çeşmək al.

Müəllim — Hə, hə çeşmək al. Oxu... (bu səfər də mənə 25 manat çatmır, onu nə tövr eyləyim)...

Şükür, dinç otur, qulağını çəgərəm! (...manat). Açın kitabalrı. (Yəni 25 manat çatmayacaqdır... heç kəs də borç vermir). Qulaq asın, tazə dərs verirəm. (Nə qayırım ev kirayəsi olmasa idi, yenə bir tövr əl-əl baş-başa çıxmaq olardı). Düz oturun, yaxşı qulaq asın! Bu saat hesaba məşğul olacayıq! (Cibimizdə olmayan pulu əqlimizdə hesabla-maq genə təsəllidir).

Sizə bir hesab məsələsini deyəcəyəm: Bir kişi (ki kişi şəhərimizin atasıdır) ildə... yaxşı qulaq verin! İldə... Həsən, düz otur, qələmi qoy yerə, hələ qulaq as! Hə... ildə... dürüst-dürüst qulaq verin, amma qorxmayın!... ildə 20 min manat nəğd pul alır!!

Şagirdlərin bəziləri—Vaqsey!!!

Bəziləri — Vay dədə vay!!!

Bəziləri — Pah atanın evinəcən!

Müəllim — Bəs ildə...

Şagirdlər — Mirzə, daha demə, qorxuruq!

Müəllim — Yox, qorxmayın, heç bir xətası yoxdur. Ancaq onu bilin ki, ildə 20000 manat nəqd pul alır!!

Bütün klas — Vaqsey!!!

Bir şagird — Mirzə, bəs onu nə tövr sayır?

Müəllim (anı gülümsənir). — Hey, yüz o qədərini saya bilər! Yaxşı, bir də bir ayrı kişi var ki, (məsələn, mən yazıq ildə doqquzca yüz manat pul alır... hələ onu da nə tövr alır...). Bu az pul alan kişinin hər ay 25 manat borcu olur.

Şagirdlər — Yazıq!

Müəllim — Əlbəttə, yazıq!

Ş a g i r d — Mirzə, o çox pul alan kişi öz pulundan bir az ona versə nə olar?

Müəllim — Ay balam, nə olacaq, çox yaxşı iş olar, amma elə dərd burasıdır ki, məsələyə yaxşı qulaq asın, ayrı söz danışmayın!

Ş a g i r d — Mirzə, bəs məsələdə nə sual olunur?

Müəllim — Hə, indi sual olunur ki, həmin o 20000 manat pul alan, öz aldığı puldan 6-ca min manat kəsib versə, neçə yüz nəfər 900 manat alan kişini borcdan xilas edə bilər?

Bir şagird — Mirzə, əvvəlcə de görək, bu az pul alan kişi ki, bir ayda 25 manat borca düşür, ildə nə qədər borc eləyir?

Müəllim — Baragəllah! Bəs onu nə tövr bilək?

Şagird — Bir ayda 25 manat borc, bir ildə yəni 12 ayda eylər: on dəfə 25—250; iki dəfə də 25—50. 250. O da 50, eylər 300 manat.

Müəllim — Çox yaxşı, sonra?

Ş a g i r d — İndi görək, 6000-in içində nə qədər 300 var. 6000-ni üç yüzə böləndə eylər... eylər 20.

Müəllim — Bəs nə məlum oldu?

Ş a g i r d — Məlum oldu ki, əgər o 20000 manat pul alan, öz pulundan...

Müəllim — İnsafa gəlib...

Ş a g i r d — İnsafa gəlib, öz pulundan...

Müəllim — Yox, sən insafa gəlib demə, onu mən deyirəm.

Şagird — Elə durduğu yerdə öz pulundan 6000 manat kəsib versə, o halda 20 nəfər 900 manat alan...

Müəllim — Və borca düşən...

Şagird — Və borca düşən adamları, borcdan xilas eylərlər

Müəllim — Və o adamlar da borcdan xilas olandan sonra öz işlərini yaxşımı görərlər.

Şagirdlər — Bəli!

Müəllim — Əlbəttə, yoxsa yazıq borc fikrinə düşsün, yoxsa öz fikrinə düşsün.

Bir şagird — Mirzə, axı o çox pul alan adam öz pulundan 6000 kəssə, onda bunun pulu azalar!... 14-cə min

Müəllim (onun üzünə bir qədər baxıb) — Sənin atan dumda qlasnı³ deyil ki?

Ş a g i r d — Bəli, bəzi vaxt duma gedir.

Müəllim — Deyirəm axı... doğrudur. Pul bir qədər azalar, amma iş yaxşı yola gedər. Məsələ həll olundu. Amma... (hər halda bu ay da 25 manat borc gəlir, vallah bilmirəm nə tövr eyləyim).

İ d a r ə d ə n — Yazıq müəllim.

 

---

1. Bakı şəhər məktəblərinin müəllimləri az maaş alırdılar (ayda 75 man.) Onlar daima ehtiyac içərisində idilər. Bakı şəhər dumasında isə maaşların artırılması məsələsi ilbəil müzakirə olunurdu və nəticəsiz qalırdı. Müəllimlərin ağır vəziyyətinə həsr edilmiş «Boşboğazlar» sərlövhəli səhnəcik «Tərəqqi» qəzetinin 1909-cu il 12 aprel tarixli 76-cı nömrəsinin 3-cü səhifəsində «Filankəs» təxəllüsü ilə dərc olunmuşdur.
2. Köhnə zamanda bütün məktəblərdə hər gün dərslər başlanmamışdan əvvəl şakirdlər sinifdə birlikdə dua oxuyardılar.
3. Duma — burada Bakı şəhər idarəsidir. Qlasnıy — şəhər dumasına seçilmiş şəxs. Bu seçkilərdə ancaq varlılar iştirak edə bilərdilər.  

Operalar | Musiqili komediyalar | İnstrumental və vokal əsərləri |
Ədəbi irsi | Elmi irsi | Epistolyar irsi | Tələbələri