Və yenə mən Bibiheybət məktəbində
ləzgi uşaqlarına türk dilini üsuli-təbii
ilə tədris edib, uşaqların bir sənədə
türkcə danışdıqlarını görüb
şad olmuşam və yenə həmlk məktəbdə
türk uşaqlarına iki il tərcümə üsulilə
rus dərsi verib şagirdlərimin bu iki il ərzində
iki gəlmə rus sözünü bir-biriiə
yaraşdırıb deyə bilmədiklərini görüb
məyus və mükəddər olmuşam. Deyəcəksiniz
ki, ehtimal mən pis dərs vermişəm!
Bilmirəm! hər halda mən çox çalışmışam
və ana dilinin də rus dilinin tərcüməsi
təsirilə xarab edilməməsinə artıq
səy etmişəm.
Yuxarıdakı mətləbə qayıdaq! Siz
iddia edirsiniz ki, üsuli-təbii ilə tədris
olunan sözlərin mənasını uşaqlar
yaxşı anlamazlarmış.
Halbuki üsuli-təbiiyəyə ətraflıca
bələd olan müəllimə boylə sözlər
yaraşmaz. Əfəndim, bilmirsinizmi ki, üsuli-təbii
ilə tədris olunan əcnəbi sözlər
uşaqların zehnində daha bərk yer tutur, nəinki
tərcümə edilmiş gəlmələr. Çünki
üsuli-təbii ilə öyrədilən gəlmələrin
mənasını uşaqlar özləri tapıb
həmin sözlərin nə ifadə etdiyini və
ana dillərində nəyin müqabil olduğunu
şagirdlər özləri kəşf edirlər.
Və burası da sizə məlum olmalıdır
ki, bir şey kəşf edilən surətdə
daha yaxşı yadda qalar. O səbəbdəndir
ki, əfəndim, didaktika tələb edir ki, bir
qaydanı (məsələn, hesabdan, sərf-nəhvdən
və hər nədən olursa-olsun) — uşaqlara
tədris edən zaman əvvəlcə qaydanı
uşaqlara deməməlidir. Ancaq dərsi elə
bir yola salmalıdır ki, şagirdlər özləri
həmin qaydanı kəşf etsinlər. Çünki
o surətdə qaydanın əzbərlənməsi
şagirdlər üçün asand olar. Zira özləri
kəşf etmişlər və saniyən bu kəşf
etmək yolunda şagirdlərin əqli, dərrakəsi,
zehni tərbiyə tapıb, getdikcə kəsb qüvvət
edər (didaktikada və ümum pedaqogiyada «analiz»,
«sintöz», «deduksiya» və «induksiya» bəhslərinə
təkrar müraciət etməniz tövsiyə
deyil, rica olunur).
Məsələ aydındır, məsələn,
ya siju çümləsinin mənasını müəllim
desəmi uşağın yadında bərk qalar,
yoxsa uşaq özü onun mənasını kəşf
etsə?!
Və bir də əfəndim, siz mənə bir
irad tutubsunuz ki, bu iradı əvvəllərdə
student Mir Hidayət cənabları tutmuşdu, lakin
Mir Hidayət cənablarının oylə bir iradə
haqqı vardı çünki o kişi pedaqoq olmadığını
özü təsdiq edir. Lakin sizin oylə bir iradə
haqqınız yoxdur.
Əfəndim mən bu qədər yazdığım
məqalələrimdə nə tərcümə
üsulilə, nə də üsuli-təbii ilə
verilən dərslərin nümunəsini yazmadım
və yazmağı da lazım bilmədim. Çünki
əvvəla, mənim muradım yalnız müəllim
arkadaşlar ilə söhbətdir. Müəllim
yoldaşlarım isə hər iki üsulu ehtimal
bilirlər və zatən bilməyə də məcburdurlar
və saniyən qəzetə sütununda «konspekt»lər
çap edə bilmirəm. Mən ancaq tərcümə
üsulunda uşağın passiv rolda və üsuli-təbiidə
həmin uşağın aktiv rolda olduğunu göstərməyə
çalışmışam.
Binaən əleyh (loşad bejit) sözlərinin
üsuli-təbii ilə tədrisini göstərdikdə,
mənim muradım şagirdlərin nə tövr
çiddi surətdə dərsdə iştirakını
və sözün mənasını kəşf
etdiklərini göstərmək idi. Binaən əleyh
(toje), (eto), (çelovek), (sobaka) və i. a. sözlərinin
tədrisini göstərməyə heç ehtiyac
yox idi. Siz buyurursunuz ki... «lakin bunların mənalarını
Üzeyir onlara nasıl öyrədib, yazmayıbdır?»
Xub, mən sizdən sual edirəm: əgər mən
onların da tədrisini yazsaydım, o halda siz məndən
(ya), (iqrayu), (çitayu), (spit), (spal) xülasə
bütün rus kəlmələrinin nasıl tədris
edilməsi lazım olduğunu məndən sual etməyə
haqqınız olmazdımı? Əlbəttə
olardı! Lakin mənim həmin sirrlərin qəzetə
vasitəsilə tədrisini göstərməyə
iqtidarım olarmı?
Fərz edəlim olar, fəqət bircə siz mənə
deyin görüm: bu sözlərin, yəni bilkülliyə
bütün sözlərin üsuli-təbii ilə
nasıl tədris edilməsi lazım gəldiyini
məndən neçin sorursunuz? Görünür
ki; ya siz özünüz bilmirsiniz, yaxud məni
imtahana çəkmək istəyirsiniz. Bu iki şeydən
xali deyildir.
Əgər məni imtahana çəkmək istəyirsinizsə,
o halda deməli siz üsuli-təbiini qəbul edibsiniz,
ancaq iş ondadır ki, görək Üzeyir də
bu üsulu bilirmi. Lakin bu deyil, çünki siz üsuli-təbii
tərəfdarı deyilsiniz. Onda görünür
ki, sizin üsuli-təbiidən bilkülliyə xəbəriz
yoxdur. Çünki fovqüzzikr sözlərin üsuli-təbii
ilə nə tövr tədris edilməsi lazım
gəldiyini bilmirsiniz ki, məndən soruşursunuz!
Bəs, bir halda ki, sizin üsuli-təbiidən xəbəriniz
yoxdur, bəs nə əsas və nə insaf ilə
meydana çıxıb üsuli-təbii bizlərdə
yaramaz deyirsiniz?! Yəni ətraflıca bilmədiyiniz
bir şeyi nə tövr tənqid edə bilərsiniz?
Gələk üsuli-tərcüməyə.
Əfəndim, üsuli-tərcümə ilə
dərs vermək üçün hər iki dili mükəmməl
surətdə bilmək lazımdır. Dilin birini
yaxşı bilib o birini pis bilərsənsə,
dərslərindən heç zad çıxmaz və
ancaq bilmədiyin dili xarab edərsən. Keçən
səfər mən bu barədə müfəssəl
yazmışdım. Əbəs yerə siz diqqət
yetirməyibsiniz.
Biz müəllimlər isə öz türk dilimizi
bilmirik və bilmədiyimiz üçün bədbəxt
dilimizi daha da xarab edirik. Hələ yaxşı
ki, siz ilə mən bir qədər savadlıyıq,
amma yüzlərcə müəllim var ki, türk
dili cəhətincə sırf bisavaddırlar; bədbəxtlik
burasındadır ki, öz türk dilimizi öyrənmək
həvəsi də biz müəllimlərdə
yoxdur. Sizin həmin bu məqaləniz, əfəndim,
(mən yazan məqalələr kimi) türkcən
yazılmayıbdır, ruscadan tərcümə
edilibdir, yəni siz (və mən) əvvəlçə
rusca fikir edib sonra həmin fikrimizdəki rus sözlərinin
tərcüməsini bura yazıbsınız; o səbəbdəndir
ki, məqalənizin bir çox yerləri türk
dilinin, hətta avamlarımız arasında istemal
olunan dilin də ruhuna biganə olduğunu hətta
mən də anlayıram. Məsələn, yazırsınız:
«Unutmamalı ki yoldaşımız... şu rusca
hekayəni o şagirdlərə qəlim edir, hansılar
ki, hekayənin heç bir sözünün mənasını
bilmir...»
Bu cümlə rusça yazılıbdır, ancaq
rus sözlərinin əvəzinə onların türkcə
tərcüməsi qoyulubdur Bax rusçasını
yazım, bir-birinə tutuşduraq:
«Ne nujno zabıvat, çto tovariş... etu skazku po
russki prepodaet tem uçenikam, kotorıe ne znayut znaçenie
ni odnoqo slova...»
Qafqazda türk dilini mükəmməl bilənlərdən
Əli bəy Hüseynzadə cənabları1
dəfələrlə qəti surətdə elan
etmişlər ki, türk dilində «hansı ki»,
«hansılar ki» sözü yoxdur. Mən də deyirəm
ki, bu sözü tərcümə üsulilə
dərs verən müəllimlər, rusun «kotorıy»
gəlməsini tərçümə etmək üçün
özlərindən çıxardıblar; onun istemalı
lüzumsuz bir ağırlıqdır.
Haman mətləbi bu cürə demək olardı:
diqqət yetirməli; Uzeyir cənabları şagirdlərə
rusca bir hekayə təlim edir ki, şagirdlər
o hekayədəki sözlərdən heç birinin
mənasını bilmirlər.
Digər bir yerdə yazırsınız: «Mən
bu əqidədəyəm ki, əgər bu halətin
birindən çıxmaq tərcümə üsuli
ilə asanlıq olar. Diqqət yetirməli: «bu halətin
birindən çıxmaq» — yəni «vıyti iz etoqo
polojeniya». Bəli, yoldaşım, müəllim
Əli, sizin və mənim məqalələrimiz
tərcümə üsulilə verdiyimiz dərslərin
nümunələridir ki, rusça «kotorıi» sözü
düşəndə «hansı ki» və «vıyti
iz etoqo polojeniya» kimi sözləri də «o halətdən
çıxmaq kimi» ümumi türk dilinə və
bizim avamların dilinə də müqayir sözlərlə
tərcümə edib dilimizi puç və xarab edirik.
Canım! həqiqəti inkar etmək nəyə
lazım? İndiki müəllimlərin tərcümə
üsulilə dərs verməsi bir tərəfdən
dilimizi xarab edir, digər tərəfdən uşağa
ruscanı öyrətmir. Oylə isə, hər
iki dili öz özlüyündə ayrıca olaraq
üsuli-təbii ilə öyrətmək yaxşı
deyilmi? Vallah, bizim bugünkü dilsizliyimizə,
ədəbiyyatsızlığımıza bir tərəfdən
fars və digər tərəfdən də rus dillərinin
tərçümə vasitəsilə aramızda
tədris edilmələri səbəb olubdu.
Və bir də, əfəndim, mənim məqaləmi
tənqid edərək, bir yerində mötərzə
içində olaraq deyirsiniz ki: «Bu sözlərdən
özgə bir iy gəlir», Sizdən təvəqqim
budur ki, bir də mənim məqaləmi iynəməyəsiniz,
əfəndim!
1. Müəllim Əli — güman etmək olar ki,
o zaman öz müəllim yoldaşları arasında
hörmət qazanmış Əli bəy Qasımzadədir.
