İndi öz sənətinə əhəmiyyət
verən və öz ana dilini sevən müəllim
baxsın görsün ki, bu məsələ nə
qədər mühüm bir məsələdir.
Bu məsələni mövqeyi-müzakirəyə
qoymaqdan mənim məqsədim rus dilinin yaxşı
öyrənilməsini axtarmaq deyil, nə qədər
ki, öz ana dilimizin xarab olmasına ağlamaq və
o xarabalığa qarşı bir əlac tapmaqdır.
Lakin Rəşid bəy əfəndilər və
ola bilsin ki, qeyriləri dəxi mənə deyirlər
ki, rus dilinin tərcümə vasitəsilə tədris
edilməsi maarif işinə heç bir ziyan vurmur,
bəlkə dəxi də kömək edir. İndi
mən də bu gün öz dediyimi isbata çalışaçağam.
Rəşid
bəy əfəndi üsuli-təbiinin nədən
ibarət olduğunu bildirmək üçün günlərin
bir günü şagirdlər qabağında «yumurtlayan»
bir müəllimi yanına salıb onun dərsini
bizə ;tərif etdi. Bu səbəbdən də
«Filankəs»1
dəxi üsuli-tərcümə ilə rus dərsi
verən bir müəllimin dərsini bizə göstərdi.
Lakin mən bu məsələdə tərəfkirlik
etmək istəmirəm və çünki mənim
aradığım həqiqətdən başqa özgə
bir şey deyildir. Ona görə deyirəm ki; üsuli-təbii
müəllimin «yumurtlamağından» ibarət olmadığı
kimi, əsil üsuli-tərcümə dəxi «Filankəs»
cənabları tərif etdiyi müəllimin dərsindən
ibarət deyildir.
Əsil üsuli-tərcümə tələb edir
ki, əçnəbi bir lisan öyrədilən zaman
nə öyrənilən dil və nə də öyrətməyə
vasitə olan dil xarab edilməsin, yəni hər
iki dilin sərf və nəhv qəvaidinə və
hər bir xüsusiyyətinə rayət olunsun.
Məsələn, rusça deyilir ki, «uçenik sidit»,
yəni «şagird oturubdur»; daha məsəl: «ptiçka
sidit na dereve». Bu çümlənin ləfzən
mənası «Filankəs» cavabları yazdığı
kimi belə olur:
Ptiçka—quşcuğaz; sidit—oturubdur; na—üstündə;
dereve—ağacın; daha doğrusu, ağacda. Daha
bir misal:
«Malçik sidit na loşadi»—ləfzən mənası:
Malçik—uşaq; sidit—oturubdur; na—üstündə;
loşadi— atın.
Məlumdur ki, bizim dilimizdə «oturmaq» ləfzi yalnız
insanların bardaş qurub və ya diz çöküb
bir vəziyyət almasını bildirir. Quş isə
bardaş qurmaz və diz də çökməz,
binaən əleyh oturmaz; o səbəbdəndir dilimiz
quş üçün «qonmaq» ləfzi icad edibdir.
İnsanın qıçlarını atın belinə
keçirib də, elə bir vəziyyət almasına
da bizim dilimiz «minmək» adı qoyubdur.
Amma rus dilində minməyə də, qonmağa
da və oturmağa da «sidet» deyilir ki, bunun əsil
mənası bizim dilcə oturmaqdır.
Buna görə də, quş ağacın üstündə
oturubdur, demək, türk dilinin səhhəti nöqteyi-nəzərincə
səhvdir.
Uşaq atın üstündə oturubdur və yaxud:
Kərbəlayı Səlim atın üstündə
oturubdur demək dəxi türkcə deyildir.
Bu səbəbə görə də əsil üsuli-tərcümə
ilə dərs verən müəllim uşaqlara
əxtar etməlidir ki, əvvəlki mətləbi
türkcə: quş ağaca qonubdur və ikincisini
də: uşaq ata minibdir və «uçenik sidit» çümləsini
də şagird oturubdur—deyə tərcümə
etməlidir.
Daha bir-iki misal:
Rusca deyilir: «Mı stali çitat kniqu». Bunun ləfzən
mənası belədir: Biz durduq oxumaq kitabı.
Bu sözlərin ləfzən mənasını
öyrətməklə bərabər türkcə
nə tövr demək lazım olduğunu da uşaqlara
öyrətməlidir, yəni «Biz durduq kitab oxumağa»,
yaxud «Biz kitab oxumağa başladıq».
Söz yoxdur ki, rusca bir çox cümlələr
də vardır ki, onların tərcüməsi
lap başqadır. Lakin mən onları axtarıb
yazmağı daha lazım bilmirəm. Burası hər
bir müəllimə məlum və aşikardır.
Mənim burada zikr etdiklərim ən adi və asanlardır
ki, mən qəsdən onları götürmüşəm.
Qərəz, əsil tərcümə üsuli,
uşaq anlamaq cəhətincə o nəhvilədir!
İndi baxaq görək bu üsulun yamanlığı
və yaxşılığınədir? Biz görürük
ki, bu günə üsuli tədrisdə uşağın
qulağı bir danə rus sözü eşidirsə,
on dana öz dilinin sözünü eşidir. Zatən
bu üsul ilə uşaq rus dili deyil, öz dilini
öyrənir, bilir ki, məsələn, türkcə:
«quş ağacda oturubdur»— demək olmaz və sairə.
Öyrənilən çətin dil isə uşağın
nəzə-rində bir o qədər əhəmiyyət
qazanmır.
Bu üsul ilə uşaq öyrənilən dilin
iki gəlməsini bir-birinə yanaşdırıb,
ən asan bir cümlə də tərtib etməyə
qadir olmaz, Çünki öz dilinin rus dilindən
nə qədər fərqli ol-duğunu düşündükdən
sonra əli, ayağı boşalar.
Uşağa deyirsən ki, «on ne mojet çitat» və
sonra ləfzən tərcümə edirsən. On—o;
ne mojet — bacarmır; çitat—oxumaq.
Və sonra deyirsən ki: Bu gəlməni türkcə
nə tövr deməlidir? Uşaq cavab verir ki: O
oxumaq bacarmayır. halbuki bunun mənası belə
deyildir, çünki o oxumaq bacarmayır, yəni
o tamam bisavadlar və halon ki, «on ne mojet çitat»
oxuya bilmir mənasınadır.
Pedaqogika nöqeyi-nəzərinçə bu üsuli
tədris naməqbul bir üsuldur. Çünki uşağa
bir zamanda əcnəbi bir dili öyrədib, öz
ana dilinin də filasofiyasının təlim etmək
yaramaz. Uşaq çaşar, karıxar, korlaşar.
Bundan başqa, pedaqogika və didaktika tələb
edirlər ki, dərs əsnasında uşaq dərsdə
ciddi surətdə iştirak etsin (aktivnoye uçastiye),
yəni uşağın həm əqli işləsin
və Həm də hissiyyatı nəşvi-nüma
etsin, uşaq fəaliyyət göstərsin, uşaqda
iqtidar əmələ gəlsin (samostoyatelvnost),
dərs uşağı həvəsə gətirsin,
onun üçün şirin görünsün, elə
olmasın ki, uşaq dinməz-söyləməz
oturub müəllimin qulaq taqqıldadan ya yuxu gətirən,
ya əsnətdirən sözlərinə qulaq asmaqdan
. başqa heç bir həvəs, şövq, fəaliyyət,
ciddiyyət göstərməsin (passivnoye uçastiye)
və axırda da hər bir həvəsdən düşüb
dərsdən zəhləsi getsin. Halbuki üsuli
tərcümədə uşağın təlim
və təəllüm işində heç bir ciddi
iştirakı olmayır, müəllim uşağa
deyir ki: «Uçenik çitaet kniqu», mənası: «Şagird
oxuyur kitabı»—yəni (türkcəsi)—şagird
kitab oxuyur.. Deməli, müəllim dərsi halva
qayırıb qoyur uşağın ağzına,
uşaq da udur. Onun iştirakı ancaq halva alıb
udmaqdır. Halbuki şagird özü tikəni çeyniyib
halva halına salmalı və sonra udmalıdır.
Sən uşağa «uçenik»in mənasını
şagird və yaxud şagirdin mənası «uçenik»
olduğunu özün demə, sən dərsi elə
bir yola sal ki, uşaq özü «uçenik»in şagird
olduğunu kəşf etsin. «Çitayet»in—oxuyur mənasına
olduğunu dəxi uşaq özü kəşf
etsin. Kəşf etsin ki, əqli, xəyali, dərrakəsi,
tərbiyə tapsın və bu kəşfiyyatından
dolayı uşaq özündə iqtidar hiss etsin.
Dərsə qalib gəldiyini duysun ki, şövqü-həvəsi
dəxi artsın; Yoxsa, sən uşağa, «ya»—
mən; «idu» — gedirəm dedikdə, uşağa nə
tərbiyə verərsən? Uşağın aciz
olduğunu bildirib evini yıxarsan.
Tərcümə üsulunun bir yaxşı tərəfi
var ki, bu üsul va-sitəsilə uşaq öz dilini
daha yaxşı öyrənir, lakin rus dərsi deməkdən
bizim məqsədimiz, hansı dili öyrətməkdir?
Və bir də tərcümə üsulunun haman
o yaxşı tərəfi eyni zamanda çox qorxulu
bir tərəfdir. Çünki əsil tərcümə
üsu-lilə dərs demək üçün müəllim
öz ana dilini, o dilin qəvaidi sərfiyə və
nəhviyyəsini və dilin hər bir xüsusiyyətini
mükəmməl bir surətdə bilməlidir.
Əcəba, biz müəllimlər öz ana dilimizi
mükəmməl bilirikmi? Biz yazıqlar hankı
məktəbdə öz dilimizi oxumuşuq? Mən
müəllimin, ana dilində yazılmış
olan bu məqaləsi dil çəhətincə başdan
ayağa fahş-xəta və səhvlər ilə
dolu deyilmi? Biz müəllimlərin yüzdə
doxsanı tərcümə üsulilə dərs
verdikdə «Filankəs»in yazdığı kimi dərs
vermirlərmi? Və dilimizin içinə cürbəcür
yanlış sözlər qatıb ana dilimizi xarab
etmirlərmi?
| |
Müəllim
Əli cənablarına 2
|
Əfəndim, məqalələrinizdə başdan
ayağa qədər zərrəcə məntiq
yoxdur. Əvvəlcə «üsuli-təbiin»in əcnəbi
bir dili öyrənmək üçün «ən
təbii və ən asanraq olduğunu» özünüz
iqrar edirsiniz. Sonra «üsuli-təbiini» pisləyib
məktəbləri-mizdə (öz təcrübəniz
göstərdiyi üzrə) yaramaz olduğunu isbata
çalışırsınız. Axırda da hər
iki üsulun tətbiqini müəllimin özü
yaxşı bilər və bu yolda danışmaq
müəllimin haqqına təcavüzkar — məalində
sözlər deyib ən başda özünüz
«əhəmm» adlandırdığınız məsələnin
üstünü örtmək istəyirsiniz. Görünür
ki, məqalənin axırını yazdıqda,
başda nə yazmış olduğunuzu xatirinizdən
çıxardırsınız. Bədə əz
cümlə yazırsınız ki, «üsuli-təbii»
o halda yarar ki, uşaq öyrəndiyi dildən başqa
özgə dil öyrənməsin.
Xeyr! Üsuli-təbii hər yerdə və hər halda yarar. Ancaq bəzi halda verəcək olduğu səmərin töz bir zamanda verər, bəzi halda da həmin səməri kec zamanda verər. Məsələn, mən yapon dilini üsuli-təbii ilə Bakı şəhərində 2—3 il ərzində öyrənərsəm, həmin dili həmin üsul ilə Yaponiyanın özündə 5—6 aya qədər öyrənərəm.
Əcəba, bu iş bunu isbat edirmi ki, həmin yapon dilini mən tərcümə üsulilə 2—3 il ərzində, məsələn, bir il və ya il yarımda öyrənərəm, elə olan surətdə bəs nə üçün 7—8 il fars və ərəbcə tərcümə üsulilə dərs alan tələbələr, ən asan bir çümləni fars və ərəbcə seyləmək üçün dörd saat hıqqanırlar?!
Buyurursuz ki, uşaq əcnəbi dilindən üsuli-təbii
vasitəsilə öyrənmiş birinci sözü
derd tərəfdən əsən bu yellərin (yəni
ana dilinin) qabağında xatırını saxlaya
bilərmi? Rəfiqim, sizin bu sözləriniz üsuli-tərçüməni
müdafiə Deyildir. Bəlkə həmin üsuli-təbii
vasitəsilə öyrənilmiş sözləri
xatirində saxlaya bilməzsə üsuli-tərcümə
ilə tədris edilmiş sözləri bilkülliyə
unudar.
Səbəbini qabaqda ərz etmişəm, görünür ki, elə mühüm yerlərə diqqət yetirmək istəməyibsiniz. Təkrar ərz edirəm, ancaq əvvəlcə bu bir-iki sözü deyirəm ki, həqiqət aranılan yerdə ifrat və təhfrid lazım deyildir. Siz baltanı dibin-Dən vurursunuz, sizin o sözlərinizdən bu çıxır ki, heç dil öyrənmək lazım deyildir. Çünki dörd tərəfdən əsən yellər (ana dili) mümaniət göstərirmiş. Bu isə müqair həqiqətdir.
Allah-taala insanı o qədər zəif yaratmayıbdır ki, bir dildən başqa xatirində özgə bir dil saxlaya bilməsin. Halbuki beş-altı dil bilən adamlar çoxdur. Mən özüm və mən ilə bərabər 20-yə qədər yoldaşım seminariyanın axırıncı klasında olarkən gürcü məktəbində gündə üç saat rus dili öyrənib də başqa zamanları öz evlərində ana dilinin seyli içində keçirən gürcü uşaqlarına üsuli-təbii ilə bir il dərs verib də, bir ildən sonra bu uşaqların öz fikirlərini ifadə edəcək qədər rusca danışa bilmələrini görüb, zəhmətimizin yaxşı səmər verdiyindən dolayı şad və xoş-hal olduq.
1. Burada Üzeyir Hacıbəyov özünə
istinad edir; çünki «Filankəs» onun özünün
təxəllüsü idi.
2.Əli bəy Hüseynzadə — müəllim,
ictimai xadim, qatı turkpərəst idi; sonralar Türkiyəyə
köçüb getmişdir.
