Yaradıcılığı

 

Ədəbi irsi / Publisistika və felyetonlar

 

YENƏ ÜSULİ-TƏBİİ HAQQINDA BİR NEÇƏ SÖZ ¹

Keçənlərdə mənim məktəblərimizdə rus dili təlimi haqqında yazmış olduğum məqaləyə ² cavab və yaxud bir haşiyə olaraq möhtərəm müəllim Rəşid bəy Əfəndizadə³ cənabları tərəfindən yazılmış bir məqalə gördüm. Rəşid bəy əfəndi məqaləsini «mübadiləyi-əfkardan bariqəyi-həqiqət törəyir» sözlərilə başlayıb, əvvəlcə bir balaca müqəddəmə yazırlar və o müqəddəmədə əzcümlə belə deyirlər: «Mətləbimiz o mə-qalənin (yəni mən yazdığımın) ziddinə çıxmaq əsla deyildir», yəni Rəşid bəy əfəndi oxucuları xəbərdar edir ki, onun məqsədi mənim ilə mübahisə və mücadiləyə qalxmaq deyildir. Ehtimal bu səbəbdəndir ki, Rəşid bəy əfəndi məşhur təbir olan «Müsadiməyi əfkardan» də hətta «müsadimə» sözünü bu yolda çox şiddətli bir təbir bilib, onun əvəzinə «mübadilə» yazıbdırlar və hərçənd «mübadilədən» «bariqə» törəmədiyini və «bariqə»nin ancaq «müsadimədən» törədiyini nəzərə alıbdırlarsa da, amma yenə də məni incitməmək üçün məntiqi qurbanedəcək dərəcədə fədakarlıqla bulunubdurlar. Mən də Rəşid bəy əfəndinin bu fədakarlığına qarşı təşəkkürlər edirəm. Ancaq burasını dəxi əlavə edirəm ki, boylə bir əhəmiyyətli məsələdə Rəşid bəy əfəndi həqiqəti mənə qandırmaq üçün başımı yarsa da incimərəm.

Burada mən dəxi bir müqəddəmə söyləyəcəyəm. 1—2 gün bundan əvvəl müəllim rəfiqlərimdən birisi yanıma gəlib mənə dedi:

«Canım, keçən səfər sən nə yazmışdın ki, Rəşid bəy ona boylə cavab verir?» Mən dedim ki, əvvəla Rəşid bəy mənə cavab yazmayıbdır; o mənim məqaləmdən haşiyə çıxır və saniyən, keçən səfər mən yazmışdım ki, «məktəblərimizdə rus dilini üsuli-təbii ilə tədris etmək lazımdır». Rəfiqim sordu: «Sən yazmışdınmı ki, tazə dil tutan uşaqları mıza rus dili öyrətmək lazımdır?».

M ə n — Əstəğfürullah, allaha şükür, hələ ki məndə bir cünunluq nişanəsi yoxdur.

Rəfiqim — Bəs, nə üçün Rəşid bəy cənabları sənə və yaxud haşiyə olmaq üzrə yazır ki, tazə dil tutan uşaqlara üsuli-təbii ilə dil öyrətmək olmaz?!

Mən — Mən də təəccüb edirəm.

Rəfiqim — Sən yazmışdın ki, bütün elmləri rus dilində oxumaq lazımdır?

M ə n— Əstəğfürullah! Canım, sən məni kimə hesab edirsən, mənim haqqımda bu suzən yararmı?

Rəfiqim — Canım, nə üçün Rəşid bəy əfəndi sənə cavab və ya haşiyə olaraq yazır ki, sair elmləri biz öz ana dilimizdə oxumalıyıq?

Bəli, mən rəfiqimin bu sözlərindən kəmal-yəs və kədərlə anladım ki, Rəşid bəy əfəndinin məni incitməyəcək bir tərzdə yazılmış olan haşiyəsini oxuyan kəslər, mənim haqqımda bir çox suzənlərdə bulunacaqdırlar. Qərəz... indi keçək Rəşid bəyin haşiyəsinə.

Rəşid bəy əfəndi ən əvvəlcə üstü örtülü olaraq yazır ki, məktəblərimizdə rus dilini heç oxutmaq lazım deyildir. Sonra deyir ki, yox, rus dilini oxutmaq lazımdır. Ancaq elmləri öz dilimizdə oxutmalıyıq. Ondan sonra deyir ki, hər halda tazə dil tutan uşaqlara rus dili öyrətmək yaramaz.

Bunların arasında da üsuli-təbiini pisləyib, güya üsuli-təbii ilə dərs demək üçün ağzına yumurta salan bir müəllimin dərsini tərif edib deyir ki, belə dərsdən fayda olmaz.

İndi keçək Rəşid bəy əfəndinin əvvəl dediyi sözlərə ki, məktəblərimizdə rus dili oxutmaq lazım deyilmiş.

Rəşid bəyin fikrincə üç şöbəli ibtidai məktəblərdə əvvəl il yazı və qiraət öyrətmək, ikinci il şagirdlərin təhzib əxlaqına çalışmaq və üçüncü ildə nəfili bilik, məsələn: hesab, bağ və ziraət işi və sairə öyrətmək lazımdır.

Əvvəla bu başqa bir məsələdir və bu barədə mən bir söz yazmamışam və saniyən Rəşid bəyin bu sözlərilə mən razı deyiləm.

Rəşid bəy əfəndi tərif edən üç şöbəli məktəb məncə, bir qəpiyə dəyməz. O cürə məktəbdən uşaq heç bir şey əxz edə bilməz. Məncə, ibtidai məktəblərimizin cümləsi iki sinifli və 5 şöbəli olmalıdır ki, oranı ikmal edən uşaq savad və bilik sahibi ola bilsin və bir də bu məktəblərdə rus dilini məcburən oxutmalıdır. Oxutmalıdır ki, uşaq məktəbi qurtardıqdan sonra ikmali-təhsil üçün realnı, qimnaziya kimi böyük məktəblərə girib, istəsə oradan da darülfünunlara gedə bilsin.

İbtidai məktəblərdə rus dili lazım deyil demək, biməna bir təəssübdür ki, onun zərrə qədər mənfəəti olmayıb bol-bol zərəri var. Binəva uşağı yalnız bir ibtidai məktəbdə oxumağa məhkum edib də ikmali-təhsil yolunu tutmağın nə mənası var və bir də camaatımızın bir bu qədər zillət və həqarətlərə düçar olduğu əksəriyən dil bilməmək ucundan deyilmi?!

Sonra Rəşid bəy cənabları yazırlar ki, rusi oxutmaq lazımdır, lakin elmləri öz dilimizdə oxutmalıdır. Rəşid bəy əfəndidən sual edirəm, hökumət müstəbiddilərindən başqa, kim deyir ki, ibtidai məktəblərdə elmləri rus dilində oxutmalıdır? Nə üçün Rəşid bəy əfəndi bunu yazıb da, mənim haqqımda xalqı suzəndə bulundurur. O sözləri mənə və ya «Tərəqqi» oxucularına deyil, popeçitelə, maarif vəzirinə, rus hökumətinə söyləmək lazımdır. Əcəba bizim də çalışdığımız ibtidai məktəblərdə elmləri ana dilin-də oxutmaq deyilmi? Ondan sonra Rəşid bəy elmlərin də rus dilində oxunmasına razı olmuş kimi( halbuki mən ona heç bir vaxt razı ola bilmərəm) deyir ki, tazə dil tutmuş uşağa rus dili öyrətmək yaramaz. Bu mətləbin işə heç bir dəxili yoxdur, çünki hətta hökumət dəxi buna razı olubdur ki, ibtidai məktəblərdə əvvəlki sənə təlimi ana dilində olsun! Boylə sözlərin məni şübhəli göstərməkdən başqa özgə bir mənası ola bilməz.

İndi keçək Rəşid bəy əfəndinin üsuli-təbii haqqında olan fikrinə:

Guya, üsuli-təbii ilə tədris edən və bunun üçün klasda «yumurtlamağa» məcbur olan bir müəllimin dərsini tərif edib də Rəşid bəy əfəndi sorur: budurmi üsuli-təbii?

Cavab verirəm ki, xeyr, müəllimin klasda yumurtalamağı banlamağı, hürməyi və sairə bu günə klounluğu üsuli-təbii tədrisi deyildir. Əgər Rəşid bəy əfəndi üsuli-təbiini bundan ibarət bilirsə, o halda doğru deyir ki, bundan uşaqlar bir şey qanmaz. Amma üsuli-təbii bundan ibarət deyildir. Üsuli-təbii ilə dərs vermək üçün müəllimin «tənasüx» edib toyuq, meymun və sair bir heyvan şəklinə girməsi lazım deyildir.

Mən üsuli-təbiinin istemalı lüzumu haqqında əvvəlki məqalələrimi yazdıqda müəllim arkadaşların üsuli-təbiinin nədən ibarət olduğunu bilirlər zənnində yazmışdım və o zənnimdə də baqi qalıram və Rəşid bəy əfəndinin isə üsuli-təbiini başqa bir qaydada bilməsinə təəccüb və təəssüf edirəm. Bununla belə üsuli-təbiini başdan ayağa qədər tamamilə burada tərif etmək məcburiyyətindən özümü azad bilirəm, çünki əvvələn, bunu qəzetə vasitəsilə qandırmaq mümkün deyil və saniyən mən əvvəlki ixtarımı ki, üsuli- təbii ilə dərs vermək yaxşıdır, üsuli-təbii qaydasını bilən müəllimlər üçün yazmışdım və haman üsulun bu bir neçə ildən bəri nə səbəbə gözdən düşmüş olduğunu da ixtidarım qədər bildirmişdim.

Və bir də Rəşid bəy əfəndi deyirlər ki, üsuli-təbii ilə dərs verən müəllim yumurtanı ağzına alıb qırt-qırt elədi, sonra yerə salıb rusca dedi ki, toyuq yumurtladı... Nə deyim, görünür ki, ya müəllimin ağzı xariquladə bir ağız imiş, yainki yumurta çox balaca imiş və illa adi yumurta adi adamın ağzına o qədər sərbəst girməz ki, hələ bir sonra da qırt-qırt eləmək mümkün olsun. Hər halda bəlkə Rəşid bəy əfəndi elə bir müəllim görübdür. Fəqət nahaq yerə Rəşid bəy cənabları üsuli-təbiini bundan ibarət bilirlər.

---

1. Məktəb, təlim, tədris, tərcümə maariflənmənin yeni yollarla inkişaf etməsi və bu kimi mübahisəli məsələlər o zaman Azərbaycan ictimaiyyətini olduqca maraqlandırırdı və ona görə onun diqqət mərkəzində olmuşdu. Burada verilmiş məqalələr Üzeyir Hacıbəyovun bu mübahisələrdə fəal iştirak etdiyini bir daha sübut edir. Onun «Yeni üsuli-təbii haqqında bir neçə söz» sərlövhəli məqalələri «Tərəqqi» qəzetinin 1909-cu il 6 mart tarixli 50-ci, 8 mart tarixli 51-ci, 19 mart tarixli 58-ci nömrələrinin 2—3-cü səhifələrində və 1 aprel tarixli 67-ci nömrəsinin 3—4-cü səhifələrində «Üzeyir» imzası ilə çap edilmişdir. Sonuncu məqalə cüzi ixtisar edilmişdir.
2. Burada söhbət «Əli aşı və Vəli aşı» sərlövhəli və «Tərəqqi» qəzetinin 1908-ci il 18 noyabr tarixli 105-ci nömrəsinin 3-cü səhifəsində «Filankəs» təxəllüsü ilə dərc olunmuş məqalədən gedir.
3. Rəşid bəy Əfəndizadə (1863—1942)— Görkəmli maarifpərvər xadim, müəllim və yazıçı, XX əsrin ilk 16 ili ərzində Qori seminariyasında işləmiş və bir çoxlarının, o cümlədən Üzeyir Hacıbəyovun müəllimi olmuşdur.

Operalar | Musiqili komediyalar | İnstrumental və vokal əsərləri |
Ədəbi irsi | Elmi irsi | Epistolyar irsi | Tələbələri