Yaradıcılığı

 

Ədəbi irsi / Publisistika və felyetonlar

 

ORDAN-BURDAN

 

Bir dәlinin dәftәrindәn 1

Bir məsəl var deyirlər ki, ikiayaqlıya etibar yoxdur.

Doğrudan da belədir, dünyada hər nə iki ayaqlı məxluq var, onların heç birinə etibar eləmək mümkün deyil.

Götürək, məsələn, toyuğu. İki ayaqlı məxluqdur. Nə qədər dən ver, nə qədər yem ver, yenə də səni görəndə qaçacaqdır. O ki, qaldı adama — ki, iki ayaqlı məxluqdur — daha burada heç danışmaq lazım deyil.

Amma bu işin səbəbi var.

Məsələn, evdən çıxırsan bayıra və görürsən ki, bir dənə toyuq ayağının birini qalxızıb təkcə durubdur, ya özü də bərk fikrə gedibdir. İstəyirsən ki, yanına gedib bir qədər dən verəsən. Görürsən ki, o saat qaçdı. Deməli, toyuqla sənin aranda etibar yoxdur. Çünki sən də iki ayaqlı, o da.

İndi görək bunun səbəbi nədir?

Toyuq çox yaxşı bilir ki, sən toyuq yeyənsən və madam ki, səni görür həmişə qorxur. Odur ki, bir sürü toyuğa da çağırıb dən tökəndə görürsən ki, yazıq toyuqların bir gözü dəndə və bir gözü də səndədir.

İndi gələk adamlara!

Deyirlər ki, qədim zamanlarda adamlar bir-birlərinə çox yaxşı etibar eləmişlər və hətta bir zaman var imiş ki, bir səlavata çörək də almaq olarmış, başmaq da və pa-paq da.

Mən bilmirəm ki, bu əhvalat doğrudurmu, yoxsa yalan. Ancaq onu bilirəm ki, bu gün o cürə şeylər ola bilməz. Çünki bu gün «səlavat» əvəzinə pul lazımdır. Pulu qazanmaq da səlavat çəkmək kimi asan deyildir. İndi bu gün əgər bir adam o biri adama etibar eləyirsə, pulun cəhətinə eləyir və illa pulu olmasa, itmiş pasport kimi etibardan saqitdir.

Pul insanlar arasında rəsmiyyət törədir. Məsələn, Həsənqulu ilə Cəfərəli bir-birilə danışırlar, Həsənqulu deyir ki, bu gün başım bərk ağrıyır, onda Cəfərəli cavab verir ki, bir qədər fenastin al, yainki yatarkən başuva dəsmal çal, ya həna qoy. Amma elə ki, Həsənqulu Cəfərəliyə bir manat zərər vurur, o halda Cəfərəli elə vurur ki, Hə-sənqulunun başı nəinki ağrıyır, bəlkə yarılır və qan axır. İndi mənə deyəçəklər ki, sənin sözlərində məntiq yoxdur...

Məntiq nədir?

Məntiq danışmaq elmidir. Danışan kəs gərək elə danışsın ki, sözünün dalı qabağı bir-birinə düz gəlsin. Məsələn, deməsin ki, bu gün hava çox gözəldir, çünki dünən bərk açmışdım.

İstərsiniz məntiq barəsində bir qədər söyləyim. Burda misal lazımdır. Məsələn, şişə qırılar, əlimdəki şişədir. Bəs əlimdəki şişə də qırılar.

Bir özgə məsəl: İnsanlar öləcəkdirlər. Sən insansan, bəs sən də öləcəksən. Yainki — insan iki ayaqlıdır. Və iki ayaqlıya da etibar yoxdur. Toyuq dəxi iki ayaqlıdır, bəs onda, toyuğa da etibar yoxdur.

Onda birisi gəlib deyir: Toyuğun iki ayağı vardır və özünə də etibar yoxdur. Sənin də iki ayağın var və sənə də etibar yoxdur. Bəs onda sən toyuqsan.

Yox, bu söz xilafi məntiqdir, buna «sufizm» deyərlər. Elə haman o «sufizm»dir ki, Tehran hökumətini bu günə saldı və həmi ağlamalı və həmi gülməli bir komediya qayırdı.

İran hökuməti deyir ki, sair hökumətlər məşrutə verdilər, çünki camaat elə istəyirdi.

Amma İran camaatı elə istəmir və ona görə mən də məşrutə vermirəm.

Burada məntiq olarmı? Hərgah «İran camaatı elə istəmir» sözü qələt olmasaydı. Amma çünki o söz qələtdir, ona görə bu mətləbdə, İran hökuməti qanacaqdan kənar olan kimi, məntiqdən də kənardır. Mən burada çox sözlər danışardım, amma danışmıram.

Zəban dər dəhan ey xerəndmənd çist?

……………………nist ².

 

ORDAN-BURDAN

Әli aşı vә Vәli aşı 3

Qafqaz maarif popiçiteli ⁴ yerli camaat məktəblərindən ötrü tazə proqram göndərib və bu proqrama görə həman məktəblərdə ana dili həftədə 6 dərs, rus dili də həftədə 12 dərs olacaqdır.

Popiçitel cənablarının bunu belə etməkdən mənzuru budur.

«Yerli ibtidai məktəblərin məqsədi yerlilərin mənəvi və aqli tərəqqilərinə kömək etmək və habelə onların zindəganlığını yaxşılatmaq üçün yol açmaqdır, o biri tərəfdən də onların arasında rus dilini yaymaq və ümumi vətənpərəstlik yolunda rus milləti ilə yaxınlaşdırmaqdır».

Çox gözəl, indi görək aya, ibtidai məktəbdə ana dilinin altı və rus dilinin 12 dərs olmağı ilə popiçitel cənablarının bu qəşəng sözləri «çin» olarmı? Görürsən ki, bir çox adamlar, 15—20 il rusca oxuyurlar, sonra əllərinə qələm alıb rusca bir şey yazırlar və bir rus qəzetəsi idarəsinə göndərib təvəqqe edirlər ki, çap olunsun. Qəzetə müdiri məqaləni oxuyub, cırır və deyir ki, çox bisavad yazılıbdır.

Bəs məlum olur ki, rus dili çox çətindir və onu bir millət arasında «yaymaq» üçün və o adamları rusca savadlı eləmək üçün əqəllən 8—9 klaslı məktəblər açmaq lazımdır.

Halbuki ibtidai məktəblərdə 3—4 il oxunur və uşaq nə qədər səyli olsa da 3—4 ilin ərzində o qədər rusça bilir ki, axırda bir gün bir rus ilə danışsa, onun da başına mənim başıma gələn iş gələr. Mən ibtidai məktəbdə 4 il oxuyub, hər il «naqrad» ilə klasdan klasa adlayırdım və o məktəbdə ki, «hürriyyət» zamanından irəli idi, gündə bir saat öz dilimizdə və qalan saatları da rus dilində oxuyurduq. Məktəbi qurtardım, bir gün atam məni götürüb dedi ki, gedək bir rus ilə danışacağam, mənə dilmanclıq elə. Getdik. Atam dedi, mən tərcümə elədim. Rusca bildiyim sözləri müzayiqə eləmədim. Rus qulaq asdı, asdı, axırda dedi ki, «neçeqo ne ponyal», yəni heç zad anlamadım. Bir-birimizə baxa-baxa qaldıq. Axırda atam bir erməni çağırdı, gəlib bizə dilmançlıq elədi. Evə qayıdarkən atam mənə deyirdi: heyif sənə xərclədiyim pullar!

O ki, qaldı ana dilinin azalmasına və 6 dərs olmasına, onda da yenə gündə uşaq bir saat dərs oxumaqla axırda ancaq öz adını və bir də atasının adını yazmaq bilər və bir gün olar ki, onun başına mənim başıma gələn iş gələr. Məktəbi qurtardıqdan sonra bir gün qonşumuz mənə müsəlmanca bir kağız yazdırdı və göndərdi. 15 gündən sonra qonşumuz mənə bir kağız verdi ki, oxuyum. Mən kağıza bir qədər baxıb, bunu oxudum ki, əvvəla səlamət olasınız və saniyən bu tərəfin əhvalını... burada dayandım və gözümü kağıza zillədim və gördüm ki, dalını oxuya bilmirəm. Ha səy elədim, ancaq tək bir «yaxşı» sözünü oxuya bildim. Sonra bir dükançı haman kağızı oxuyub, bilmişdilər ki, kağız yazan şikayət edib deyir ki, yazdığınız kağızı oxuya bilmədim. Kağız yazanda da bir savadlı adama yazdırın ki, yaxşı oxumaq olsun.

Bu əhvalatdan sonra atam az qalmışdı ki, məni başmaqçı yanına şagird qoysun, amma mən qaçdım.

Bu proqramı popiçitel cənablarına təlqin edən maarif nəzarətini inandırıram ki, camaat məktəbində rus dilinin artması və ana dilinin azalması ilə yerli əhali mənən və əqlən tərəqqi edib zindəganlıqlarının yaxşılaşması üçün yol tapmazlar və «ruslar» ilə də yaxınlaşıb «ümumi vətənpərəst» olmazlar, bəlkə, Əli aşından da Vəli aşından da olub, axırda avara və bədbəxt olarlar.

Həqiqət hali nəzərə almayıb, qəşəng-qəşəng sözlər demək çox asandır.

 

---

1. Məşrutə verməkdən boyun qaçıran İran hökumətinin timsalında etibarsızlığı, məntiqsizliyi pisləyən «Bir dəlinin dəftərindən» sərlövhəli felyeton «Tərəqqi» qəzetinin 1908-ci il 13 noyabr tarixli 101-ci nömrəsinin 3-cü səhifəsində «Yazan Filankəs» təxəllüsü ilə dərc edilmişdir.
2. Zəban dər dəhan ey xerənmənd çist?
.........nist.—farscadır,
Sədidəndir. Tərcüməsi: Ağızdakı dilin nə olduğunu, ay ağıllı, bilirsənmi? (müəllifin Sədidən götürdüyü şerin və burada vermədiyi ikinci misrasının mənası belədir: Hünər sahibinin əlində xəzinə qapısının açarıdır).
3.Ciddi bir məsələyə — Azərbaycan məktəblərində ana və rus dillərini öyrənmə məsələsinə həsr edilmiş «Əli aşı və Vəli aşı» sərlövhəli məqalə «Tərəqqi» qəzetinin 1908-ci il 18 noyabr tarixli 105-ci nömrəsinin 3-cü səhifəsində «Filankəs» təxəllüsü ilə dərc edilmişdir.
4. O zaman Zaqafqaziyada Qafqaz canişininin idarəsi yanında maarif işlərinə nəzarət yetirən popeçitel idi (yəni nəzarətçi).

Operalar | Musiqili komediyalar | İnstrumental və vokal əsərləri |
Ədəbi irsi | Elmi irsi | Epistolyar irsi | Tələbələri