| |
Sokrat
təriqilə siyasi söhbət 1 |
B — Əşi, bilmirəm bu məşrutə nə
idi ki, bu yazıq İranı bu günə saldı!
İndi bu nə ömürdür ki, o yazıqlar
sürürlər!?
C — Lap doğru buyurursunuz, İranın bu günki
haləti çox yamandır!
B — Və bunun hamısına da səbəb haman
məşrutədir, bilirsinizmi?
C — Necə ki, bilmirəm, doğrudan da səbəbi
məşrutədir.
B — Bax, əgər məşrutə olmasa idi, Mələgəlmütəgəllimeyn,
Cahangir xan kimi adamlar da ölməzdi!
C — Doğrudur, Təbrizdə də bir bu qədər
adamlar qırılmazdı!
B — Bəli, çox heyiflər olunsun ki, məşrutə
araya düşüb işi bu günə pərişan
etdi.
C — Səhih buyurursunuz, bir bu qədər zülmə
məşrutə səbəb oldu.
B — Odur ki, deyirəm, qoy iranlılar bu məşrutə
əhvalatını bilmərrə büküb palasın
altına qoysunlar.
C — Yəni lap aradan götürsünlər.
B — Bəli, bəli!
C — Çox səhih, çox səhih.
B — Məncə, bilirsiniz, İran üçün
məşrutə lazım deyildir, «müqənnənə»
lazımdır. C — Bağışlayın, müqənnənə
sözünü mən başa düşmürəm.
B — Müqənnənə, qanun sözündən
çıxıb. Dövləti müqənnənə,
yəni qanuni olan dövlət. Ancaq o qanunlar gərək
yazılmış olsun.
C — Aha! Başa düşdüm! Sağ olun! Ancaq
bu sözü mən birinci dəfədir ki, eşidirəm,
görünür ki, tazə sözdür.
B — Bəli, bəli! Bu sözü biz özümüz
İranda çıxartdıq, və çox adam da
bizim bu sözümüzü haqlayır. Məsələn,
şapşal və s.
C — Mən özüm də sizin bu sözünüzü
haqlayıram, məhz doğru buyurursunuz.
Sizin bu sözlərinizə mən iki əllərimlə,
hətta, mümkün olsa iki ayaqlarım ilə
də qol qoyub sizlə bərabər deyərəm
ki, İran üçün yazılmış qanunlar
lazımdır.
B — Sağ olun, mən çox məsrur oldum ki, siz
də mənim fikrimə şərik oldunuz.
C — Heç şübhə etməyin ki, mən həmişə
yaxşı fikirlərə şərikəm.
B — Sağ olun.
C — Siz də sağ olun və allah sizdən razı
olsun.
B — Əgər İran dövləti müqənnənə
olub və bütün işlər o qanun ilə
getsəydi, əhvalı çox yaxşı olardı.
C — Əlbəttə, əlbəttə, heç şübhə
yoxdur! Əlbəttə, əlbəttə ançaq
söz yoxdur ki, o qanunlar gərək camaatın məişətinə,
diriliyinə müvafiq olsun! Yəni iranlıların
ehtiyac-larını rəf eləyə bilsin, elədirmi?
B — Bəli, düzdür, doğru buyurursuz, o qanunlar
gərək rəfi hacət edə bilsin.
C — Amma bir az o qanunları tapıb qayırmaq çətindir.
Onun üçün gərək bütün İran
əhlinin hər bir ehtiyacatını biləsən!
Doğrudurmu?
B — Bəli, əlbəttə, bütün ehtiyacatı
bilmək lazımdır.
C — Görəsən İran vəzirləri camaatın
hər bir ehtiyacatını bilirlərmi? Onu siz yaxşı
bilərsiniz.
B — Yox, ağlım kəsmir ki, bilsinlər... Doğrusunu
axtarsan heç bilmirlər...
C — Bəs onu kim yaxşı bilir!
B — Nə deyim, vallah!
C — Mən belə güman edirəm ki, camaatın
içində bir çox adamlar tapılar ki, onlar camaat
ehtiyacatını vəzirlərdən yaxşı
bilirlər. Siz nə fikir edirsiniz?
B — Doğrudur, söz yoxdur ki, belədir. Çünki
vəzir ehtiyac görməmiş bir adamdır.
C — Onda nə yaxşı olardı ki, o adamlar yığılıb
qanun qayırmaqda hökumətə, yəni şaha,
vəzirlərə kömək edəydilər,
elədirmi?
B — Doğrudur, çox yaxşı olardı. Çünki
onların qayırdıqları qanunlar camaat ehtiyacatına
müvafiq olardı.
C — Yaxşı olardı ki, camaat o adamları seçib,
göndərəydi şahın yanına və
onlar da gəlib orada yığılıb haman siz
dediyiniz qanunları qayıra idilər və İran
qanunlu bir dövlət olaydı. Buna nə deyirsiniz?
B — Nə deyəcəyəm, çox gözəl
olardı, çox yaxşı olardı.
C — Bəs filan-filan şüdə, nə üçün
deyirsiniz ki, İran üçün məşrutə
lazım deyildir.
B — Boy! Məyər elə olsa məşrutə
olar?
C — Bəs, məşrutə nədir? Məşrutə
budur ki, var.
B — Mən ölüm!?
C — Sən öl, özüm ölüm ki!
B — Balam, onda bağışla, biz elə bilirdik
ki, məşrutə, yəni camaatın hökumət
ilə davası və şuluqluq.
C— Xeyr, məşrutə — yəni camaat başbilənlərinin
yığılıb camaatın ehtiyacatına müvafiq
qanun qayırmağı, vəssəlam.
B — Balam, allah səndən razı olsun, amma çox
«biclik» ilə məni başa saldın.
C — Bəli, politika işində bir qədər «biclik»
lazımdır, bunu da yadında saxla.
Biz nə tövr iş görürük?
Biz iş görmək istədikdə bir şeyi
yadımızdan çıxardırıq.
O şey nədir?
O şey nərdivandır! — Necə yəni nərdivan?
Nərdivan nədir?
Nərdivan bir alətdir ki, onun vasitəsilə adam
tədriclə yuxarı çıxa bilər. Hər
kəs nərdivansız yuxarı çıxmaq istəsə,
elə yıxılar ki, təpəsi dağılar.
Bu belə. Bundan başqa, bir də biz həmişə
başımızdan yekə iş görürük.
Amma bunun səbəbi var. Səbəbi də budur.
Qonşularımız siçan boyda iş gördükdə
biz yatmışdıq. Sonra onların işi böyüyüb,
keçi boyda olanda da biz yatmışdıq. Sonra
onlar eşşək boyda işlər görməyə
üz qoydu-lar, biz yenə yatmışdıq. Qonşularımızın
eşşək boyda olan işi, irəliləyib
camış yegəlikdə oldu. Amma biz yatmışdıq.
Və camış dönüb dəvə olanda
da biz yatmışdıq. Biz ancaq o vaxt oyandıq,
nə vaxt ki, qonşularımız fil boyda iş
görməyə başladılar.
Qərəz, gözümüzü ovçalayıb
dedik ki, nə var? Biz də o boyda işlər görə
bilərik və başladıq fil boyda işlər
görməyə.
Axırı nə oldu?
Axırı belə oldu:
Filin bir ayağını qayırmamış yoruluruq
və durub qaçırıq. Sonra utanırıq,
deyirik, gəlin tazadan başlayaq, ancaq burasını
iqrar eləyim ki, filə gücümüz çatmır.
Deyirik ki, ondan balacasını qayıraq. Fildən
balaca nədir? Əlbəttə dəvə, qərar
qoyuruq ki, dəvə boyda qayıraq, başlayırıq.
Amma yenə dəvənin ayağı tamam olmamış
yorulub qaçırıq. Sonra yenə yığılırıq
deyirik ki, dəvə iridir, ondan balacasını
başlayaq, ondan balaca nədir?
— Camışdır. Başlayırıq camış
boyda iş görməyə, lakin camışa da
gücümüz çatmır. Aşağa enirik
(halbuki, qonşular fildən yuxarı çıxırlar)
deyirik ki, eşşək boyda iş görmək,
amma eşşək də bizə güc eləyir.
Tuturuq keçini görürük yox! Keçiyə
də tab gətirə bilmirik. Onda məsləhəti
qoyuruq, siçan üstünə.
Amma onda da görürsən ki, içimizdən bir
pişik çıxdı və siçanı yedi...
Biz belə iş görürük.
1.«Sokrat təriqilə siyasi söhbət» «Tərəqqi»
qəzetinin 1908-ci il 7 noyabr tarixli 95-ci nömrəsinin
3-cü səhifəsində «Filankəs» təxəllüsü
ilə dərc edilmişdir. Antik filosofu Sokratın
adı yalnız məqalənin başlığında
çəkilir. Halbuki, «söhbət» öz quruluşu
ilə antik dövrün «məntiqi deyişmələrini»
xatırladır. Belə bir üsul-dan istifadə
edərək, müəllif oxucunu asanlıqla İranda
məşrutə olduğuna inandırır.
2. Acizliyi, paxıllığı, nadanlığı
pisləyən bu felyeton «Tərəqqi» qəzetinin
1908-ci il 10 noyabr tarixli 98-ci nömrəsinin 3-cü
səhifəsində «Filankəs» təxəllüsü
ilə dərc edilmişdir.
