Yaradıcılığı

 

Ədəbi irsi / Publisistika və felyetonlar

 

ORDAN-BURDAN¹

 

İran xәzinәsindә pul yoxdur» qәzetәlәrdәn

Əmir Bahadır Cənk qapıları bir-birinə vurub çıxdı və başladı söyləməyə:

— Bəli, gedək pul dilənək!.... Qəribə işdir bu, vallah, İranın rəiyyəti də dilənsin, vəziri də!... Amma... zərər yoxdur, mənə də «Süpəhsalari-külli-qoşuni İran, vəziri-hərb Əmiri Bahadırı Çənk» deyərlər ki, bu saat mənim adım dünyanın hər tərəfində söylənir!

Özünə bu cürə təsəlli verib, Əmir Bahadır bir qapını döydü, səs gəldi: kimsən? Cavab verdi ki, «Süpəhsalari-külli-qoşuni İran, vəziri hərb Əmiri Bahadırı Cəngəm!». Qapı açılıb daxil oldu

— Barı heç olmasa yarımca milyon versəniz, bizim işimizi düzəldərsiniz. Haman pul ilə biz İranı sakit edərik və Siz də gəlib əvvəlki kimi İranda alış-veriş edib, on qat mənfəət qazanarsınız.

—Bəs girov nə qoymaq istəyirsiniz?

— Girov?.... Nə girov?...

— Haman o girov ki, şah rus bankına qoyub bir az pul götürdü.

— Çox gözəl!... Papağımı girov qoyaram!

— Xan, sizin papağınızın qiyməti, ha özünü öldürə, 15 manatdan yuxarı olmaz, halbuki yarım milyon pul istəyirsiniz!

— Xeyr!.... Siz məni başa düşmədiniz. Papaqdan məqsud mənim bu başımdakı papaq deyil, bəlkə mən «Süpəhsalari külli-qoşuni İran, vəziri-hərb Əmiri-Bahadırı Cənkin» namusudur. Yəni əgər sizin pulunuz geri verilməsə, onda mən gərək binamus olam və bu papaq ki, bu saat başımdadır, çıxardam və başı açıq gəzəm. hərçəndi sizdə başı açıq gəzmək ayıb deyil, amma bizdə böyük binamusluqdur.

— Yox xan, biz o sövdaya girişə bilmərik!

— Yaxşı, «Süpəhsalari-güllü qoşuni İran, vəziri hərb Əmiri Bahadırı Cənk» Sizdən pul istəyir,

— Siz də vermirsiniz?

— Yox, verə bilmərik.

— Yaxşı, İran padşahı ki, ona Zillillah və Şahənşah Məmaliki Məhruseyi İran deyirlər, o, «Süpəhsalari külli qoşun İran, vəziri-hərb Əmiri Bahadırı Cəngini» göndərib sizdən yarımca milyon pul istəyir, vermirsiniz?!

— Yox vermirik.

— Di bunda bari bir qədər cib xərcliyi verin... Məsələn, 300 min!

— Olmaz xan!

— İki yuz min!

— Olmaz!

— Yüz min.

— Olmaz!

— Əşi, zərafət eləmə!

— Yox, bizərafət, olmaz!

— Bir əlini cibinə sal, gör nəyin var?

Cibim yanımda deyil...

— !!?……………………..

— Verdilərmi?

— Bəli verdilər... Bir qəpik də vermədilər.

— Bəs nə tövr olsun?

— Nə tövr olacaq? Sən də, mən də yığaq görək qızıldan, mızıldan nəyimiz var aparaq tökək bu kafirlərin qabağına, soxsunlar gözlərinə, pul versinlər! Ayrı əlac yoxdur.

Müxtəlif fikirlər

— Görəsən bu sərbazın əlində tüfəng qapının ağzında durub bizi gözləməkdən məqsədi nədir? Yoxsa bizi pişiklərdən qorumaq istəyir?

İran xəzindsində sakin olan siçanlar.

— Əşi, əvvəllər hardan olsa, yenə İran qərib-qürəbasının ciblərini iyləyib bir şey tapırdıq, aman indi.... həpçixi! — Yəni bir az səbr elə.

Əmir Bahadır Cənkin burnu.

— Gəldim İrana,

Qoydum virana.

Lyaxovun gordası.

— Dedilər ki, bu gecə Səttarxan hücum edəcəkdir. Sabahadək subaşına getməkdən yoruldum.

Mir Haşımın aftafası

— Bir zaman var idi ki, istəyirdim tac alam, amma qorxurdum ki, başımı əzib beynimi çıxarda.

Zillisultanın palazı

— O qədər həram yedik ki, axırda ishal azarına düşdük.

Osmanlı sabiq vəzirlərinin cibləri.

TӘNQİDAT²

 

«İkinci il»

Bu gunlərdə çapdan tazə çıxmış «İkinci il» adlı dərs kitabı idarəmizə yetişdi. Biz bu kitaba çapdan qabaq dəxi aşna idik. Çünki keçənlərdə, müsəlman məktəbləri üçün təlim və tədris kitabları seçmək məqsədilə Bakı məkatib naziri Şəmsəddinov çənablarının təhti-sədarəti ilə Bakı müəllimləri bir neçə şuralar qurmuşlar, burada mövcud, mətbu və qeyri-mətbu kitablar məclisdən seçilmiş xüsusi komisyonların ətraflıca tənqidi sonunda məçlisi ümuminin qərarı ilə qəbul və ya rədd olunurdu. Haman kitablardan biri də bu «İkinci il» idi. Komisyon üzvlərindən biri də biz idik. İştə o surət ilə biz haman kitabı hələ çap edilməmişkən tənqid edib, bu kitabın bəzi cüzi nöqsanları təkmil edilən surətdə, — bütün mövcud mətbu kitablara tərcih ediləcək dərəcə gözəl tərtib olduğunu məclisə ərz etdik, məclis bizim ərzimizi qəbul edib, bu kitabın təbindən sonra məktəblərdə qullanmasına qərar verdi.

İştə haman kitab, komisyon göstərdiyi nöqsanların təkmili ilə çap edilib satılmaqdadır.

Bütün müəllim arkadaşlarımızı bu kitab ilə aşina etmək üçün onun haqqında bir neçə söz yazmağı lazım bildik.

«İkinci il» məkatibi, ibtidaiyənin ikinci şöbəsində və məkatibi-edadiyyənin ibtidai siniflərində oxumaq üçün tərtib edilibdir.

Bu kitabın sair mövcud kitablara tərcih və təfəvüqünü aşikar və aydın göstərmək üçün mövcud kitabların nöqsanlarını bir-bir tedad və tözkar etmək lazım idi.

Lakin qəzetəmizin həcmi buna müsaid olmadığından yalnız burasını ixtar edəlim ki, «İkinci il»in aşağıda göstərdiyimiz mükəmməliyyəsi mövcud dərs kitablarının heç birində yoxdur.

Pedaqoqların məlumu olduğu üzrə hər bir dərs kitabında, havi olduğu dərslərin müəyyən bir üsul ilə bir-birinin ardınca düzəlməsi iqtizaati pedaqojiyyədən biridir.

O üsul isə müxtəlifdir. Lakin hamısından yaxşısı məşhur pedaqoq Uşinski³ qəbul və təklif etdiyi üsuldur ki, buna «Dərslərin üsuli-təbii üzrə düzəlməsi» demək olar.

Bu üsul, uşağın təvəllüdündən sonra öz mühitini nə yol ilə tanımağa başladığını təqlid edər kimi bir üsuldur ki, bu səbəbdən də ona «təbii» sifəti vermək caiz görünür. Uşaq təvəllüdündən sonra əvvəlçə ən yaxın şeyləri, yəni ev, eşiyi, həyəti və bunlarda olan məxluqatı tanımağa başlayır, sonra bilik dairəsi getdikcə tovsi edilməyə başlayır.

İşdə Uşinski kimi pedaqoqlar da lazım bilmişlər ki, uşağın təlim və tədrisi də haman «yaxından uzağa» və «məlumdan qeyri-məluma» getmək üsulu ilə olsun və özləri tərtib etdikləri kitablarda da dərslər bu üsul ilə düzəlmişdir.

«İkinci il»in müəllifləri də bu üsulu tamamilə qəbul edib, dərsləri o üsuli təbii üzrə düzmüşlər, odur ki, birinci dərsləri məktəb və məktəb şeylərinə dair olub və sonra evə, külfətə, ev heyvanlarına, quşlarına, həyətə, sonra bağa, bostana və ondan sonra meşəyə və çöl heyvanlarına, sonra cücülərə, sürünən heyvanlara dairdir. Axırda dörd fəslin tərifi, bu fəsillərdə görülən işlər və s. sonra yazı dərsləri və sonunda lüğətdir.

Söz yoxdur ki, yuxarıda zikr olunmuş şeylər quru bir tedad və təzkardan ibarət olmayıb, bəlkə gözəl söhbətlər və hekayələr şəklində yazılıb. Hər hekayənin axırında da orada zikr edilmiş şeylərin adları tedad olunubdur. Unutmayalım ki, hər bir dərs, yazıb oxumağı öyrətməkdən başqa, bir də uşaqların tərbiyəsinə xidmət etməlidir. Tərbiyəedici dərs isə heç bir vaxt quru öyüd-nəsihətdən ibarət olmamalıdır. Bəlkə, elə bir keyfiyyət halında yazılmalıdır ki, uşaq özü o keyfiyyətdən nəyin yaxşı və nəyin pis olduğunu anlasın. «İkinci il»də olan dərslər də tamamilə bu qaydaya riayət olunmuşdur. Xüsusiyyətə gəldikdə «İkinci il» tərbiyə işlərində uşaqların həmi qəlbini, həm ağlını və həm də zövqünü tərbiyə edəçək dərslər intixab etmişdir. Məsələn, hekayələr vardır ki, uşaqlarda riqqəti-qəlb, sədaqət, məhəbbət və bu kimi hissilərin tərbiyəsinə xidmət edir. Məsələn, yoldaşlıq, pinti uşaq, növbətlə məktəbə getmək və s. bəzi hekayə və söhbətlər var ki, uşaqların biliyini artırıb, ağlını tərbiyə edir. Məsələn, kitab kağız və s. və bəzi hekayələr var ki, uşaqlarda gözəl zövq və rus təbiri ilə (vkus) tərbiyə edir ki, burasına indiyə qədər diqqət yetirən bir müəllif olmayıbdır. Məsələn, «Bizim ev» hekayəsi gözəl bir evin nümunəyi timsalını göstərir, planı dəxi çəkilmişdir.

Kitabın dilinə gəlincə, demək olar ki, rus və ya farsdan götürülmüş üsuli ifadə və ifadeyi gəlamdan tamamilə azad olub da sırf türk dilinə məxsus qayda ilə yazılmış kitab yalnız həmin bu «İkinci il»dir. Halbuki mövcud kitablar bir çox yerlərində türk dilini xarab edib, uşaqları və müəllimləri qarıxdırdığı məlumdur. Yazısına gəlincə, o dəxi böyük bir tədbir və təhsinə layiq surətdə yazılıb, çox asanlıqla oxunur. Çünki gəlmə nasıl tələffüz olunursa, elə də yazılıbdır və çünki tələffüz, türk dilinə məxsus bir qaydaya görə olmalıdır, — ona görə haman qayda da tamamilə saxlanıbdır və bununla qələt tələffüzümüz də təshih olunubdur. O qayda isə Osmanlı üdəbalərindən Nəcib Asim bəyin bu sözləri ilə bəyan edilibdir ki, həmin sözlər «İkinci il»in üst yarpağında bir təraz (deviz) şəklində yazılmışdır. «Türkcədə gözəl bir hal vardır ki, haman heç bir lisanda bulunmaz. O da lisanda bulunan ahəngdir. Yəni türkcədə bir gəlmənin ilk heçası nasıl bir səs ilə başlarsa, ondan sonra gələn hecalar da ona uyğun olur. Məsələn, ilk hecanın səsi incə isə, ortakıların da səsi incə, qalın isə, qalın olur.»

Gəlmələri cocuqlar dürüst və asanlıqla oxumaq üçün «İkinci il»in müəllifləri bir də bəzi türk gəlmələrində zəbər əvəzinə «ə» və zir əvəzinə «i» yazmağı lazım gö-rübdürlər. Məsələn, «gözəl», «öyrənəcək», «bir», «sənin», «ortasında» və s. Söz yoxdur ki, bu cürə yazı töz və asan oxunar, lakin, bütün kitabda çox az təsadüf olunan ərəb və fars gəlmələri təqyir edilməmişdir. Bu kitabda bir çox türk gəlmələri idxal olunubdur ki, o gəlmələr məətəəssüf unudulub ərəbcə və ya farsca ilə əvəz edilməkdədir. Məsələn, kirvə, hənək, qaksımaq və s.

Kitab müsəvvərdir. Şəkilləri çox aydındır və şayani diqqət burasıdır ki, bir çox şəkilləri əsil Qafqaz kəndli məişətini təsvir edir ki, o biri kitablarda bu yoxdur.

Kitabın əvvəlinci hissəsi böyük və ikinci hissəsi də bir qədər xırda, lakin çox aydın hüruf ilə düzülübdür. Axırda kitabda təsadüf edilən çətin əcnəbi və ya türk sözlərinin lüğəti vardır.

Biz bu kitabı məktəblərimiz üçün təkid ilə tövsiyyə edib, ümidvarıq ki, müəllim arkadaşlarımız bununla töz istifadəyə çalışarlar. Çünki bu cürə kitab bizim bu halımızda göydəndüşmə bir şeydir.

 

---

1.İranın ağır maliyyə vəziyyətinə həsr edilmiş bu felyeton «Tərəqqi» qəzetinin 1908-ci il 17 avqust tarixli 31-ci nömrəsinin 3-cü səhifəsində «Filankəs» imzası ilə dərc olunmuşdur. Burada ixtisarla verilir.
2. «Tənqidat» sərlövhəsilə verilmiş bu məqalə Azərbaycan məktəblərində oxunmağa tövsiyyə edilən «İkinci il» kitabının mündərəcəsinə həsr edilmişdir. Məqalə «Tərəqqi» qəzetinin 1908-ci il 19 avqust tarixli 32-ci nömrəsinin 3—4-cü səhifələrində «Üzeyir» imzası ilə dərc edilmişdir.
3.Uşinski Konstantin Dmitriyeviç (1824—1870) — görkəmli rus pedaqoqu. Tərtib etdiyi pedaqoji mündərəcəsini əsasən xəlqilik (yəni vətənə məhəbbət ruhunda tərbiyə, tükənməz xalq qüvvəsinə inam, maarif məsələlərini həll etməkdə özünün hüquqa malik olması və s.) təşkil edir. SSRİ Xalq Komissarları Şurasının 1945-ci il qərarı ilə, pedaqoji sahədə xüsusilə fərqlənmiş müəllim və elmi işçilərə Uşinski adına medal verilməsi təsdiq edilmişdir.

Operalar | Musiqili komediyalar | İnstrumental və vokal əsərləri |
Ədəbi irsi | Elmi irsi | Epistolyar irsi | Tələbələri