Nə qədər ki, gənc Üzeyir zəngin
təcrübə qazanmamışdı, onun gülüşü
pərdəsiz, açıq, müstəqim idi. Məsələn,
«Cavanşir uyezdinin pristavı Şəfibəy
Fətəlibəyova açıq məktub»da olduğu
kimi.
Bir qədər gesdi, irtica hər yana qara pərdə
çəkdi, ölkədə dözülməz
şərait yarandı, mətbuat azadlığı
yoxa çıxarıldı. «Ay bəri bax!» havasını
zümzümə edən aciz müəllimlərin
üstünə 100 atlı kazak çağırdılar
ki, müəllimlər «Marselyoza» oxuyurlar...». Üzeyir
«Molla Nəsrəddin»ə baxdı, ağsaqqal müasirlərinə
qulaq asdı və gördü ki, vəziyyət
başqa cürdür. Çomağın o biri başını
çevirdi; başa düşdü ki, nümayişkaranə
açıqlıq onun sözünü ürəyində
qoya bilər? Ona görə o da böyük müasirləri
Mirzə Cəlil və Sabir kimi yazılarına
ideya bükə-bükə, hər kəlmə
və işarədə mətləb anlada-anlada,
«qızım, sənə deyirəm, gəlinim eşitsin»
qaydasında, eyham və kinayələrlə, məsxərə
yolu ilə gülməyə başladı.
Gülmək də var, gülmək də. Ü.
Hacıbəyov şit gulüşü sevmirdi. Onun
gülüşü mə'nalı idi, öldürücü
idi. O, ürəkdən, ucadan gülürdü,
həyatın eybəcərliklərindən qəzəblə
yazırdı. Ədibin satira kotanı alaq otlarını
üzdən yolmur, torpağı dərindən şumlayırdı.
Bu gülüş düşündürən gülüş
idi. O, 1906-cı ildə qiyabi tanışı M.
S. Ordubadiyə yazmışdı: «...yalnız güldürməyə
diqqət vermə, düşündürməyə
də çalış».1
Ü. Hacıbəyov həlim yumor ilə güldüyü
Məşədi Vəliyə məsləhət
görüb deyirdi: «Elə ki,...yazılanları
oxudun, get evinə, öz bozbaşuvu yeyəndən
sonra bir az fikir elə...».
L. Feyerbax «Dinin mahiyyəti haqqında mülahizələr»
əsərində yazmışdır: «Duzlu, baməzə
yazmaq adəti ondan ibarətdir ki, yazıçı
oxucunun da ağıllı olduğuna inanır, bilir
ki, ürəyində onların hamısını
deməsə də, oxucu özü mətləbi
başa düşəcək»..
Ü. Hacıbəyovun güluşü mahiyyətcə
demokratik gülüş idi. Bu, ümumiyyətlə,
muasirlərinin zehni fəaliyyətinə, müstəqil
düşünmək, yaxşını yamandan
seçmək qabiliyyətinə inam Ü. Hacıbəyovun
təkcə pedaqoji mə'rifətindən yox, həm
də ondan irəli gəlirdi ki, o, zəhmətkeş
xalqın cəmiyyətdə gülunc hala düşmüş
hakimlərdən mə'nən üstün olduğunu,
yüksəkdə durduğunu görə bilirdi;
eyni zamanda bu fəziləti xalqın özünə
anlatmaq istəyirdi.
Bu iste'dadlı sənətkarın gülüşü
islahedici olmaqdan çox ifşaedici idi. Şən
və qəzəbli gülüş vasitələri:
kinayə, eyham və işarələr hücum
edəndə kəsərli silaha çevrilir, müdafiə
olunanda e'tibarlı qalxan rolunu oynayırdı.
A. İ. Gertsen XIX əsr rus ədəbiyyatını
inkişafının bir mərhələsində
müxalifətçi adlandıraraq yazmışdı
ki, bu ədəbiyyat «... müxtəlif dillərdə
danışırdı: nəğmələr qoşarkən
dağıdırdı, gülərkən cəmiyyətin
əsaslarını qazıyırdı».
Ü. Hacıbəyov da öz dövrunün müxalifətçi
yazıçılarından idi. Nəğmələr
qoşarkən dağıdan, gülə-gülə
çəmiyyətin əsaslarını qazıyan
Ü. Hacıbəyov belə gülməyi kimdən
öyrənmişdi?
Hər şeydən əvvəl xalq satirasından.
O, uşaq və yeniyetmə olanda Azərbaycan nağıllarından,
lətifələrindən, bayatı və mahnılarından,
atalar sözləri və məsəllərindən
bəhrələnmişdi. Şuşada Bəylik
eşiyində, Qapandibi qələbəliyində,
Bazar başından Meydanadək cərgələnən
baqqal, əllaf, sərraf, papaqçı, çəkməçi,
dərzi dukanlarının qabağında toplaşan
sadə el müdriklərindən çox şey öyrənmişdi.
Bunagörədir ki, böyük sənətkarın
yaradıcılıq hünərinin başqa bir
cəhətini açıb göstərən bədii
publisistikası «... öz siyasi kəsəri, satirik
təsvir üsulları və vasitələri, məzəli
dili, xalq yumoru ünsürləri ilə adamı
heyran edir»..2
Azərbaycan klassik yazılı ədəbiyyatından.
XX əsrdə qüdrətli ədəbi məktəb
səviyyəsinə qalxmış Azərbaycan satirası
və bu məktəbin görkəmli nümayəndəsi
Ü. Hacıbəyov, heç şübhəsiz,
klassik. yazılı ədəbiyyatımızdan
mə'nəvi qida almışdır.
Nəhayət, İ. A. Krılovdan, N. V. Qoqoldan,
M. Y. Saltıkov-Şedrindən və satirik rus mətbuatından.
Bizim ədibin bütun yaradıcılığı
rus klassik yazılı ədəbiyyatından və
satirik mətbuatından ustalıqla öyrənmənin
parlaq nümunəsi sayıla bilər.
Ü. Hacıbəyovun gülüşü mollanəsrəddinçilərin,
xüsusilə onların ağsaqqalı C. Məmmədquluzadənin
gülüşünə yaxındır, amma o deyil!
Doğrudur, Ü. Hacıbəyov özünün
həm ideya-siyasi görüşləri, həm
də sənətkarlığı ilə «Molla
Nəsrəddin» ədəbi məktəbinə
bağlıdır; bununla belə onun gülmək
qabiliyyəti özünə məxsusdur—Üzeyir
gülüşüdür.
«Gülüş həmişə millidir və
bu xüsusiyyəti ilə təkrar olunmazdır».
Ü. Hacıbəyovun gülüşü də
belə gülüşdür. Onun milli xarakteri müəyyən
tarixi dövrlə şərtlənən predmetdən
başlanır, sənətkarın məsləkindən,
ələ qələm alanda qarşıya qoyduğu
məqsəddən, tənqid obyektinə münasibətindən
irəli gəlir, rəngarəng gülüşdoğurma
vasitələrilə tamamlanır.
Geniş xalq kütlələrinin canlı danışıq
dili Ü. Hacıbəyov yaradıcılığının
başlıca qida mənbəyi, əsas üslub
xətti olmuşdur.
Ü. Hacıbəyov ürəyindəkiləri
həm savadlı, həm də savadsız oxucularına
anlatmaq, onları fəal həyata səsləmək
məqsədilə hikmətli xalq kəlamlarından
(«arı yeyib, namusu belinə bağlayıb», «bu
hesab, bu kitab», «boş damarını tapmışam»,
«sarılıq azarına düşüb», «öz
əlim-öz başım» və s.) və frazeoloji
ifadələrdən («əli gətirmək», «qara
basmaq», «əl-ayağa düşmək», «damaq qoymaq»,
«dilotu yemək», «yorğan içi sökmək»,
«quyruq bulamaq», «kələyə düşmək»,
«bayıra basmaq», «ağlı kəsmək», «siçan
yolu vermək», «başmaq cütləmək», «papaq
fırlatmaq», «şişə çəkmək» və
s.) geniş istifadə edirdi.
XX əsr Azərbaycan satirikləri xalq dilini bol-bol
işlətdikləri kimi, özləri də yeni,
hikmətli. sözlər, aforizm səciyyəli ifadələr
yaradırdılar. Bu mə'nalı idiomların,
frazeoloji vahidlərin geniş yayılması «xalq
yaradıcılığı nümunələrinin
kütləviləşməsi üsulu və modeli
ilə gedir».3, mətbuatdan, səhnədən eşidilib
dildən-dilə düşür, ağızdan-ağıza
gəzib yayılırdı. Xalq dilini zənkinləşdirən,
getdikcə «müəllifsizləşən» bu cür
dil törəmələri «XX əsr satiriklərimizin
hədiyyə—yadigarlarıdır»..4
Ü. Hacıbəyovun publisistikasında, komediyalarında
tez-tez təsadüf olunan «düzələr», «yazılarımı
iyləmə», «Qarabağa motal pendiri almağa gedib»,
«qurban olasan ayağımın altında yatan hambala»,
«heç hənanın yeridir?», «sən dul, mən
dul, gəl mənə bənd ol», «pulun var—gələrəm»
və s. bu kimi gülüş doğuran, xalqın
məişətinə daxil olmuş kəlamlar Üzeyir
hazır-cavablığının yadigarıdır.
1. Bax: “Bəstəkarın xatirəsi”,
səh. 16.
2.Əziz Mirəhmədov. Yazıçı və
zaman gülür. Bax: Yazıçılar, talelər,
əsərlər. B., 1978, səh. 97
3.T. Hacıyev. XX əsrin əvvəllərində
Azərbaycan ədəbi dili, “Maarif” nəşriyyatı,
1972, səh. 18.
4. Yenə orada.
