Ü. Hacıbəyovun zəngin yumoristik söz
yaradıcılığı xəzinəsində
vaxtı ilə dövri mətbuat səhifələrində
«Ordan-burdan» ümumi başlığı altında
dərc etdirdiyi yazılar xüsusi yer tutur.
Satirik hekayə, satirik oçerk, felyeton, pamflet və
başqa publisistik janrlar arasında mövcud olan
sədləri nəzəri cəhətdən müəyyənləşdirməyi
qarşıya məqsəd qoymasaq da, deyə bilərik
ki, Ü. Hacıbəyovun «Ordan-burdan»larını
ucdantutma felyeton adlandırmaq olmaz. Nəinki təkcə
Ü. Hacıbəyovun bədii-publisistik əsərləri,
habelə müxtəlif müəlliflərin «Molla
Nəsrəddin» jurnalında dərc olunmuş yazıları
arasında da dəqiq sədd qoymaq, hansıların
satirik hekayə, satirik oçerk və ya felyeton olduğunu
dürüst göstərmək çətindir.
Bununla belə tam inamla deyərik ki, Ü. Hacıbəyovun
«Bazar söhbəti», «Məzhəkə», «Təhsil»
kimi əsərləri aşkar seçilən komponentləri
ilə satirik hekayə; «Rəfiqimdən məktub»,
«Üçüncü dəllək», «Məclisimizin
duzu» «O, heç!», «Tərəqqi və gerilik», «Ha
fikir edirəm başa düşmürəm!» kimi
yazıları öz publisistik əlamətləri,
ictimai-siyasi məzmunu və bədii dəyəri
ilə felyetondur.1
Felyeton—həm publisist, həm də bədii «səlahiyyəti»
olan əsərdir. O bu səlahiyyətin hər ikisini
eyni dərəcədə ifa etməli, onların
arasında ciddi müvazinət gözləməlidir.
Bədii və publisist tarazlığı saxlamaq
e'tibarilə Ü. Hacıbəyovun felyetonları
da, pamflet, qaravəlli və parodiyaları da dəyərli
sənət əsərləridir.
Müəllifin monoloji nitqi, təhkiyəçi
obrazı, açıq tendensiyası Ü. Hacıbəyovun
felyetonlarının səciyyəvi cəhətidir.
Həyat materialı ilə satirik formanın sintezindən
yaranan bədii keyfiyyət bu əsərlərin
mahiyyətini təşkil edir.
Ü. Hacıbəyovun felyetonları, satirik hekayə,
pamflet, qaravəlli və miniaturləri şəkilcə
çox rəngarəngdir. Açıq məktub, hesab
məsələləri, nağıl, e'lan, səhnəcik,
çoğrafi mə'lumat, lüğət, dialoq,
monoloq, intibahnamə, xəbər, sual-cavab və
s. şəkillərdə ya-zılmış bu
əsərlərdə ədib məharət göstərib,
hər janrın saciyyəsindən irəli gələrək,
yazılarını müxtəlif priyomlarla başlayır.
Məsələn: nağılvari lətifə,
oxucuya müraciət, atalar sözü və zərb-məsəllər,
izah-şərhlər və sairə ilə.
«Ordan-burdan»ların bir çoxu öz əlamət
və keyfiyyətlərinə görə pamflet
hesab edilə bilər. Məsələn, «Molla Nəsrəddin»
əsəri («İrşad», 12 iyul. 1907, ¹ 109) pamfletin
ən gözəl nümunəsidir. Açıq
tendensiya, kəskin satira, şəksiz bədii keyfiyyət
ilə bərabər publisist üslubun nisbi üstünlüyü,
müqəddiməsiz başlanğıc Ü. Hacıbəyovun
pamfletlərini felyetonlarından fərqləndirməyə
imkan verir. Pamfletlərin bədii keyfiyyətləri
sırasında müqayisə üsulu xüsusilə
diqqəti cəlb edir. Paralellər bir tərəfdən
pamfletin mənimsənilməsini asanlaşdırırsa,
digər tərəfdən publisist və bədii
üslubun nisbətini tarazlayır; kinayə, işarə
və eyhamlar isə həmin əsərlərə
bir şirinlik gətirir, onların kəsərini
artırır.
Tənqid hədəfinin seçilməsi, açılan
atəşin sərrastlığı, dilin şirinliyi,
üslubun dadı-duzu ilə bu pamfletlər içərisində
«Dayaq» mühüm yer tutur; hadisələrə gizli
saxlanılmayan münasibət, ictimai eyblərə
nümayişkaranə e'tiraz bu əsər üçün
səciyyə-vidir. Əsrimizin əvvəllərində
yazılmış «Dayaq» pamfleti Ü. Hacıbəyovun
yaradıcılığındakı mubarizliyə,
əqidə sahəsində müəllifin heç
kəslə kompromisə girmədiyinə yaxşı
nümunə sayıla bilər. Müəllif Bakı
şəhər Dumasının fərsiz deputatla-rını
rüsvay edir, tutduqları siyasi mövqeyə layiq
olmadıqlarını nümayişkaranə açıqlıqla
onların uzlərinə vurur, fəaliyyətsiz
«qlasnıları» barsız ağaclara bənzədir.
Mə'lumdur ki, bədii pamflet müxtəlif şəkillərdə
yazılır; o bə'zən «birpərdəli komediya
şəklində də ola bilər». Ü. Hacıbəyovun
«Pruşkeviç və Hacı Xudu» pamfleti məhz
bu qəbildəndir. Onun «Kələkbazlar», «Qalmaqal»
satiraları da bu şəkildə yazılıb,
həm də qaravəlliyə yaxındır.
Ü. Hacıbəyov sənətinin xəlqiliyini
bariz nümayiş etdirən qaravəlliçilik
həm kəmiyyət və keyfiyyətinə, həm
də idraki-tərbiyəvi əhəmiyyətinə
görə ədibin bədii publisistikasında xüsusi
yer tutur. «Bir intelligentin xəyalı», «Müalicə»,
«Qafqazda müsəlman kəndlisinin halı», «Moizə»,
«Stolıpinin xəyalı», «Müsəlman kəndlisinin
siyasi söhbəti», «Hilal və Şiri-Xurşid»,
«Kimdən nə soruşdular», «Ramazan ayında ibadət»
qaravəlli səpkisində yazılmışdır.
Meydan tamaşalarının mühüm ünsürlərini
özlərində cəmləşdirən bu qaravəllilərdə
mətləb bir və ya bir neçə adamın
iştirakı ilə şərh olunur.
Bir aktyorun iştirak etdiyi qaravəllidə meydangir
aparıcı və ya aşıq kimi nağıl
söyləyir, yeri düşəndə bayatı
da çağırır («İrana dair aşıq
nağılı»); ya da xalq arasında geniş yayılmış
məsəldə deyildiyi kimi, «Ağılı kimdən
öyrəndin—ağılsızdan» qaydasın-da
camaata müəyyən sualla mürac'iət edib,
tamaşaçkları da oyuna qoşur. İki və
daha artıq «aktyorun iştirak etdiyi qaravəlli («Müalicə»,
«Moizə», «Müsəlman kəndlisinin siyasi söhbəti»
və s.) dialoq şəklində olur və buraya
bə'zən sual-cavablar da daxil etmək mümkündür.
Həmin suallar elə qoyulur ki, həm camaat (ya tək-tək,
ya da xorla) onlara çavab verməkdə işirak
edə bilir, həm də meydangir aktyorun hazırcavablığı
gülüş bolluğu yaradır. Sualın tapmaca
səciyyəsi, tamaşaçıların hadisələrin
iştirakçısına çevrilməsi, gülüşün
doğurduğu şuxluq qaravəllinin emosionallığını
artırdığı kimi, tənqid hədəfinə
nifrəti də şiddətləndirir.
Məsələn, «Stolıpinin xəyalı» qaravəllisi
yazılış formasına görə dramatik
monoloqu xatırladır. Tənqid obyekti kimi seçilmiş
tip (Stolıpin) öz-özünə danışır.
Elə bil ki, Bakıda Quba meydanında, ya Şuşada
Bazar başında, Gəncədə Məscid qabağında
«İrşad»ın oxucuları bir yerə toplaşıb,
dövrə vurublar. Stolıpin (onun rolunu ifa edən
məsxərəçi) meydanın tən ortasında
dayanıb, «fısqırıq qoparan» İkinci Dumanı
qovmaq, yeni seçkini «ay batandan sonraya» saxlamaq təzə
quracağı məclisə «Əl mənim, ətək
sənin»—deyən keşiş, molla və sairi vəkil
seçmək beləliklə də, Dövlət
Dumasını irtica alətinə çevirmək
üçün xəyalından keçənləri
söyləyir və bunları danışdıqca,
xalqı özünə güldürür.
İrticanın başlanmasına üç gün
qalmış Ü. Hacıbəyovun meydan tamaşası
formasına müraciət edib, Stolıpinin özünü
məsxərəyə qoyması ədibin təkcə
yüksək sənətkarlığını
deyil eyni zamanda böyük hünərini də
nümayiş etdirir.
Ü. Hacıbəyovun qaravəlli və satirik
miniatürlərini (məsələn «Dövlət
Duması», «Ata və oğul», «Moizə» və s.)
böyük komedioqrafın sonrakı səhnə
əsərlərinə səmərəli müqəddimə
hesab etmək olar.
Bu sahədəki müşahidələr belə
bir nəticəyə gəlməyə haqq verir
deyək ki: Qaravəllidən səhnə miniatürlərinə
(birpərdəli komediya), oradan da musiqili komediyalara
(«Ər və arvad», «O olmasın, bu olsun», «Arşın
mal alan»)—Ü. Hacıbəyov dramaturgiyasının
inkişaf yolu belədir!
Üzeyir Hacıbəyovun publisistik irsi ədibin
«Əsərləri»nin 3-cü və 4-cü cildlərində
(Bakı, 1968) toplanmışdır, hazırkı
kitab «Əsərlərin» əvvəlki nəşrindən
tərtib edilmiş və zəruri hallarda mətnlərdə
ilk mənbələr əsasında düzəliş
və dəqiqləşdirmələr aparılmışdır.
Kitaba Ü. Hacıbəyovun «İrşad», «Tərəqqi»,
«İqbal», «Yeni iqbal» qəzetlərində (1906—1916)
«Ordan-burdan» ümumi başlığı altında
dərç olunmuş və «Həqiqət» qəzetindən
(1910) götürülmüş 2—3 əsər
nəzərə alınmazsa, təkcə «Filankəs»
imzası ilə verilmiş seçmə felyeton, pamflet,
satirik hekayə və miniatürləri daxildir. Əsərlər
dərc olunma tarixlərinə görə, xronoloji
ardıcıllıqla düzülübdür və
onların çoxu oxuculara ilk dəfə təqdim
olunur.
«Ordan-burdan» ümumi başlığı olan yerdə
müəllif, bir qayda olaraq, felyetonlara ad qoymurdu
buradakı başlıqlar əsərlərin bir
qisminin məzmunu ilə bağlı olan şərti
adlardır. Müəllifin dilinə, üslub xüsusiyyətlərinə
toxunulmamış, ancaq zəruri ehtiyac olan yerdə
ara-sıra cüzi ixtisarlar aparılmışdır.
XX əsrin əvvəllərində nəşr
edilən bir sıra qəzetlər, baş vermiş
tarixi hadisələr, o dövrdə yaşamış
şəxsiyyətlər haqqında C. Məmmədquluzadə,
M. Ə. Sabir, S. M. Əfəndiyev, M. Hadi, A. Səhhət,
A. Şaiqin «Əsərləri»ndə kifayət
qədər mə'lumat olduğundan bu kitabı əlavə
qeydlərlə yükləməyi lazım bilmədik.
MİRABBAS ASLANOV.
1. XX
əsrin əvvəllərində Azərbaycan dövri
mətbuatında “Felyeton” qəzet səhifəsinin
aşağısında “padval” adlanan hissədə
yerləşdirilən məqaləyə, ya da həcmcə
iri olan elmi, ədəbi-tənqidi və tarixi məqalələrə,
siyasi, həftəlik icmala deyirdilər. (Məsələn
“Şərqi -rus” qəzetində Ö.F. Nemanzadanin
“Xytbə və cümənamazı” adlı məqaləsi,
N. Narimanovun “Həyat” və “İrşad”da çıxan
“Həftə faydaları” və s.). O zaman “Felyeton”
rubrikası altında bəzən hekayələr
də dərc edirdilər.
