Keçən sənələrdə yenə də heç olmasa bir para müəllimlərimiz qəzetlərdə nafe məqalələr yazmaqla oxuyanlara bir növü mənfəət yetirirdilər. Lakin bir neçə zamandan bəridir ki, müəllimlərimizdən heç bir səs və səmir yoxdur. Guya müəllimlərimiz ümumi işlərə daha müdaxilə etmək istəmirlər. Guya bunların mətbuat səhifələrində müzakirə olunacaq heç bir ehtiyacları, mühüm məsələləri yoxdur. Və guya oxucularımızın bunların məqalələrinə heç bir möhtaclığı dəxi yoxdur, halbuki həqiqətdə belə deyildir. Müəllimlər əhalimizin savadlıları və əhalimizə savad öyrədən olduqlarından onlar mətbuata daha artıq əhəmiyyət verməlidirlər. Əhalimizin övladı, mütəəllimlərimizin bilavasitə ağızdan söylədiyi sözlərə möhtac olduqları kimi övladların ataları da müəllimlərin onlara dair söyləyəcək olduğu sözlərə möhtacdır. Bu sözləri də ancaq mətbuat vasitəsi ilə söyləmək mümkündür. Bir çox məsələlər vardır ki, təlim və tədrisə dair bir müəllim bilən şeyi çox vaxt o biri müəllimlər bilmirlər. Bir çox məsələlər vardır ki, o barədə müəllimlərin fikri lazımdır. Ümum müəllimləri bir yerə yığmaq və orada təlim və tədris xüsusunda danışmaq, fikir verib fikir almaq nə qədər mühüm bir işdir, Amma müəllimlər ictimai bu halda həmişə mümkün deyildir. halbuki belə bir ictimaə möhtac olmayıb da mətbuat vasitəsilə mübadileyi-əfkar etmək mümkündür. Bu isə zənn edirəm ki, çətin bir iş deyildir. Təlim və tərbiyə məsə-lələrindən başqa min cürə ümumi məsələlər vardır ki, onların həlli yolunu da bir çox müəllimlərimiz gözəlcə bilirlər.
Ona görə də bu yolda dəxi qələmləri ilə çox kömək edərlər.
Kənd müəllimlərimizin isə bu yolda vəzifələri daha artıqdır. Məlumdur ki, kəndlərimizin qismi əzəmi cəhalət guşəsinin timsalıdır. Bu qaranlıq yerdə bir işıq varsa, o da kənd müəllimidir, hər bir kəndin hər bir cürə «ehtiyacı kənd müəlliminə gözəlcə aydındır. Belə olan surətdə bu barədə dinib-danışmamağın nə mənası vardır. Necə ola bilər ki, yanında olan adamların çəkdiyi əziyyətləri, ehtiyacları görə-görə və bilə-bilə bu barədə sikut xtiyar edəsən və danışmayasan. Halbuki, səni danışmamağa məcbur edən heç bir şey yoxdur.
Yenə də Rusiya müsəlmanları içində içəri Rusiyanın müsəlman müəllimləri bu barədə mətbuat vasitəsi ilə həm özlərinə və həm də əhaliyə bir çox mənfəətlər yetirirlər.
0 tərəflərin qəzetlərini açdıqda içində bir-iki nafe məyyqaləyə təsadüf olunur ki, müəllifləri müəllimlərdir. Amma bizim Qafqaz müəllimləri bu qədər ehtiyacatın vücudulə mətbuata əhəmiyyət vermirlər. Bir kəlmə, öz mühitlərinə laqeydanə bir nəzərlə baxırlar. Bu isə arzu olunan işlərdən deyildir.
Keçən gün bu ünvan altında yazdığımız
məqalədə istedad və qabiliyyət büruz
edən adamlarımıza vüsət və meydan
verilməsi lüzumunu ərz etdik. Bu səfər
dəxi o məsələ barəsində bir neçə
söz əlavə edək.
Zatən illər və əsrlərdən bəri
cürbəcür işlərdə və əhvallarda
peyda olan və biləxərə bu XX əsrdə
dərəceyi-təkmilə çatmağa üz
qoymuş olan tərəqqiyə səbəb kimlər
olubdur? Şübhəsizdir ki, dahilər, yəni
qabiliyyət və istedadi-xariqiladə sahibləri.
Əcaba, bu qədər tərəqqiyə çatmış
elm və fənnlər, ərəstunların, nyutonların,
arşmedlərin, uluq-bəylərin, farabilərin
və bunlardan sonra gələn dahilərin istedad
və qabiliyyəti-xudadadisi sayəsində deyilmi?
Hankı elmə, hankı fənnə, hankı sənətə
əl aparsan, görərsən ki, tərəqqiləri
yolunda bir dövrə və dahilərə borcludurlar.
Belə olduğu surətdə hər bir dahinin istedad
və qabiliyyət sahibinin hankı işdə, hankı
halda olur-olsun ümuminsaniyyətə və baxusus
öz millətlərinə böyük mənfəəti
vardır. Ona görə bu cür adamlara qiymət
qoymamaq olurmu? Bu gün mütərəqqi və
mütəməddin Yevropa ilə adamların mənfəətini
və binaəlyeh qədrini çox gözəlcə
bildiyinə görə həmişə onlara yol
verir. Qabağını arıtdıyır, onun
ibrazi-məharətinə mane olacaq hər bir əngəlləri
rəf və dəfə çalışır. Çünki
onun vicudundan mənfəət görülür.
Hal-hazırda ki, havada uçmaq üçün mahir
və qabil adamlar cürbəcür alətlər
icad edirlər. Hər kəs bu işlərə
ən böyük məharət göstərsə,
bütün Yevropa ona sitaiş edər. İstər
o adam hambal olsun istər padişah.
Nədəndir ki, məsələn, İranda da
elə hava kəmisi icad edəcək dərəcədə
qabiliyyət və istedad sahibləri yoxdur?
-Xeyr, var! Lakin onların meydana çıxmağa
vüsətləri yoxdur.. Onların qabiliyyət
və qüvvətləri hələ pünhan haldadır.
Necə ki, bu gün İranın üst tərəfi
fəğir və pulsuz olduğu halda, alt tərəfi
cürbəcür mədəniyyat xəzinəsi
ilə doludur. Həmçinin zahirdə bevec görünən
adamların batində istedad və qabiliyyət xəzinələri
vardır. Həmçinin bizdə. Elə zənn
edilməsin ki, bizlərdən ancaq qaçaq və
quldur çıxa bilər, xeyr! Zatən qaçaq
və quldurluğun özü də xüsusi bir
istedad və qabiliyyətə möhtacdır. O səbəbə
görədir ki, bi-zim aramızda qaçaq və
quldurluğa vüsət verildiyinə görə
məşhur qaçaq və quldurlarımız da
çox olubdur. Hələ tək Bakı şəhərinin
özündə qoçuluq məharətinə böyük
bir meydan verildiyinə görə şəhərdə
cürbəcür məşhur qoçular əməl»
gəlmişdir. Çünki əvvəldən qoçuluğa
qabiliyyət və istedadı olan adamlar, qabaqlarında
böyük bir meydan görüb və heç bir
mümanət görməyib, öz istedadlarını
ibraz ilə məharət göstərdilər. Lakin
bizə bu cürəmi istedadlar lazımdır? Halbuki
bundan bizim özümüzə və ümuminsaniyyətə
zərərdən başqa mənfəət yoxdur.
Xeyr. Bizə mənfəətli istedadlar lazımdır.
İstedad, yəni meyvə! Lakin bizə zəhəralud
meyvələr lazım deyildir ki, canımızı
tələf etsin. Şirin və dadlıları
lazımdır ki, bədənimizə mənfəət
yetirsin... Mən öz içimizdən bir çox
savadsız və elmsiz adamlara təsadüf etmişəm
ki, bir də görürsən özündən
cürbəcür şeylər icad edir. Yaxud ən
ali və filosofanə məsələlər həllinə
məşğul olur. Yaxud iti və müəssir
bir dil ilə danışmaq qabiliyyəti var. Mən
bu cür adamları gördükdə, həm onların
özlərinə və həm də öz millətimizə
və hələ ümuminsaniyyətə də
yazığım və heyifim gəlir. Deyirəm
ki, indi bax bu bədbaxtları vaxtında oxutsaydılar
və onları öz qabiliyyətləri iqtizasınca
təlim etseydilər, bunlardan. məşhur adamlar
çıxıb həm özlərinə və
həm millətə və həm də ola bilsin
ki, bütün insaniyyətə böyük xidmətlər
göstərərdilər... hələ onlar kənarda
dursun, oxumuşlarımız içində də
cürbəcür elm, fənn və sənətdə
bir çox müstəid və qabil adamlarımız
vardır. Amma nə etməli ki, onlar üçün
şərait, məişət o qədər namusaid
və o qədər müşküldür ki, asudə
nəfəs almağa belə imkanları yoxdur. Məktəblərimizdə
oxuyan şagirdlərə baxıram, onların içində
elələrini görürəm ki, istedad və
qabiliyyəti xariqüladələri özlərində,
işlərində, danışıqlarında aşikardır.
Və fikr edirəm, əcaba bunlara vüsət veriləcəkdirmi
ki, öz istedadları iqtizasınca təlim görüb
axırda işlərindəki məharətlə
millətə mənfəətlər yetirsinlər.
Yoxsa, ağır şərait içində hər
bir qabiliyyətləri məhv və nabud olacaqdır.
Bəli, istər oxumuşlarımız, istər
oxumamışlarımız, istər oxumaqda olanlarımız
arasında istedad və qabiliyyəti-xariqüladə
sahibləri heç yox dəyildir və gələcəkdə
də olacaqdır. Bu cürə adamların da millət
üçün və hətta ümumi insaniyyət
üçün, mənfəətli olduğunu söylədik.
Ançaq bunlardan istifadə etmək lazımdır.
Biz məqaləmizin hamısında bu növ adamları
meyvəli ağaclara və ətirli güllərə
bənzətmişik. Və demişik ki, bir bağın
bir kuşeyi behiş tasa olmasına səbəb,
içindəki meyvəli ağaclar ilə ətirli
güllərdir. Həmçinin bir millətin hər
bir barədə tərəqqi və təməddününə
səbəb də onun dahiləri, yəni istedad
və qabiliyyəti-xarüqiladə sahibləridir.
İndi fərz edəlim ki, sən bir bağ salmaq
istəyirsən, onun üçün əvvəlcə
münbit bir yer hazırlayırsan, yəni o qədər
qüvvətli torpaq tekürsən, hər bir əkdiyin
bitki yaxşı bitsin. Sonra başlayırsan meyvəli
ağaclar əkməyə və güllər toxumu
səpməyə, meşədə olan «cır»
ağaclardan gətirib bağında əkirsən,
sonra onu calayırsan (peyvənd eyləyirsən).
Yaxud gətirdiyin «cins» ağacın yerini o qədər
rahlıyırsan ki, meşədə qalıb da
xarab olmağa üz qoyan cins ağac sənin bağında
təravətlənib gözəl meyvələr
yetirir: əkdiklərini vaxtında suluyursan, vaxtında
torpaqlıyırsan, vaxtında alağın alırsan,
qışda soyuqdan gözləyirsən, qurd-quşunu
tələf eliyirsən. Qərəz hər nə
lazımdır, onu eliyirsən — əvəzində
də gözəl, dadlı meyvələr və
geniş ətirli güllər görüb ağzın
da dadlanır. Ruhun ləzzət aparır. Bağın
içinə girdikdə güya dərdi-qəmdən
azad olursan.
Həmçinin sən dərd və qəmdən
azad olursan, nə vaxt?
Qafqaz şəhərlərinin müsəlman hissəsini
gördükdə, yoxsa xaricilər hissəsini?
Əlbəttə, xaricilər hissəsini.
Yaxud:
Ərdəbil, Həmədan şəhərlərini
gördükdə, yoxsa Paris, Berlin şəhərlərini?
Əlbəttə, Paris və Berlin kimi şəhərləri.
Nə səbəbə? Nə üçün?
— O səbəbə ki, o hissələr və o şəhərlər
bu hissələr və bu şəhərlərdən
gözəldir. Təmizdir, ruhəfzadır, adamları
salamatdır, əlil, miskin yoxdur...
— Bunun səbəbi nədir?
— Əlbəttə tərəqqi və təməddündür.
— Tərəqqi və təməddünün səbəbi
isə — istedad və qabiliyyət sahibləridir ki,
o barədə qabaqda çox danışmışıq.
Bəs aşikardır ki, bağın gözəlliyini
arzu edən adam cins ağaclar axtardığı
kimi, millətin tərəqqi və təməddününü
arzu edən adam da müstəid və qabil adamlar
axtarmalıdır. Cins ağac tapan bağban o ağacın
başına dolanan kimi, yəni onu hər bir zərərdən
gözləyib, hər bir ləvazımatını
hazır edən kimi, bu da haman müstəid və
qabil adamın başına dolanmalıdır.
Amma... İş bu məqamə gəldikdə bir
çox adamlar xorluyurlar və deyirlər: mənə
nə düşbdür ki, məsələn Məmmədcəfərin
başına dolanam? Əcaba, bəs bağbana nə
düşübdür ki, alma ağacının
başına dolanır? Əgər bunun məqsədiağac
başına dolanmaqdırsa, bəs nə üçün
qaraağacın başına dolanmır? Görünür
ki, bunun məqsədi ləzzətli almalar görməkdir
ki, alma ağacının başına dolanır.
Və madam ki, Məmmədçəfər bir elmdə,
bir fənnidə və ya bir sənətdə qabil
və müstəiddir və sən də özünü
millət tərəqqisini arzu edənlər cümləsinə
verirsən, o halda, əlbəttə, sənin də
borcun Məmmədçəfərin başına
dolanmaqdır ki, bu Məmmədcəfər, öz
istedadı və qabiliyyətini düz yolunda işlətməyə
məqduru olsun ki, içindən millətə mənfəət
çıxsın...
İndi sən deyəcəksən ki, nə üçün
Məmmədcəfər özü millət; əfradı
olduğu halda, öz-özünə millətə
mənfəət yetirmir. Mən başına dolanmasam
olmazmı?
Xeyr, olmaz! Alma ağacının vaxtında altında
həmişə münbit torpağı, üstündə
şəfəqli günü, vaxtında suyu və
başqa ləvazımatı olmasa, alma verməz.
Versə də «cır» alma olar. Həmçinin Məmmədçəfərin
də məişət ehtiyacatını rəf
edəcək ləvazımatı hazır olmasa,
o, öz qabiliyyət və istedadını lazım
olan surətdə işlədə bilməz. O, ancaq
bütün var qüvvəsini məişət
mübarizəsinə sərf edər və axırda
hər bir istedad və qabiliyyətini də bu yolda
məhv və nabud edər. Məsələn, Məmmədcəfərdə
böyük bir ədiblik istedadı var imiş,
lakin onu vaxtında oxudan, onun bu istedadını nəşvü-nüma
edən olmayıbdır. Odur ki, indi Məmmədcəfər
də acından ölməmək üçün
hamballıq edir, yaxud çörəkçidir, yaxud
Məmmədcəfər oxuyubdur və qabiliyyətini
ibraz edir, xalq da o qabiliyyətdən mənfəətbərdar
olur, lakin əvəzində Məmmədcəfərə
bir şey verilmir ki məişət keçirə
bilsin. Ona görə Məmmədcəfər də
millət üçün mənfəət gətirən
qabiliyyətindən əl çəkməyə
məcbur olub, özü üçün mənfəət
verən başqa bir sənət dalınca gedir və
yaxud burada qabiliyyətinin sui-istifadə olduğunu
körüb, başqa bir məmləkətə
getməyə məcbur olur. Necə ki, məşhur
təbib Meçnikov2
Rusiyada buna heç bir etina olunmadığını
görüb, indi bu saat əcnəbi bir məmləkətdə
ibrazi məharət etməkdədir. Və xalq da
qədrini bilir. Ruslar isə indi başa düşüblər
ki, o kişi mənfəətli adammış. Yaxud
keçənlərdə qəzetəmizdə tərcümeyi-halını
dərc etdiyi-miz məşhur müstəşəriq
Vamberi3 öz
məmləkətində buna heç bir qədir
qoyan və etina edən olmadığını görüb,
İngiltərəyə getməyə və orada
ibrazi-məharət etməyə başladı. Ağıllı
ingilislər bunun nə qədər mənfəətli
bir adam olduğunu o saat duyub onun məişətini
təmin etdilər ki, mənfəətindən də
layiqli surətdə istifadə etsinlər. Vətəndaş-ları
isə öz hərəkətlərindən peşiman
olub sonra Vamberiya əldən gələn hörmət
və ehtiramı müzayiqə etmədilər.
Bu cürə misallar millətlər tarixində
nə qədər desən çoxdur. Polyak milləti
öz istedad və qabiliyyət sahiblərinə
əldən gələn qədər ehtiram və
kömək edirlər və adamların sayəsindədir
ki, bu gün polyaklar ruslardan mütərəqqi və
mütəməddin olub da bu qədər təzyiq
və pərişanlıq altında qalmaqla belə
öz milliyyətlərini gözəlcə mühafizə
edib, bir gün müstəqil bir millət olacaqlarından
ümidlərini kəsmirlər....
Ata (təkcə) — Kordur yurdum! Kor, kor! O
günə daş düşeydi ki, mən evləndim;
o günə ildırım düşeydi ki, mən
belə nəslə rast gəldim! Kaş heç
əvvəldən məni evləndirməyeydilər.
A r v a d (daxil olur) — A kişi, yenə nə var öz-özünə söylənirsən?
Ata — Kəs səsini, kəs; o günü olmıyaydı ki, sən mənə düçar olub mənim üçün bala doğmadın, bir bəla doğdun!
A r v a d — Axı, yenə bir de görüm nə olubdur, balam sənə nə eliyibdir?
Ata — Nə olacaq? Laməssəb oğlun məni soymaq istəyir!
A r v a d — Nə üçün, məgər quldurdur?
Ata — Quldurdan da pisdir! Bayaq evdə namaz qıldığım yerdə adam göndərib ki, filan yerdə yığılıb qəraətxana açırıq, tez on manat pul versin, acığımdan namazı da alayarımçıq qılıb, indiyə qədər acığımı soyuda bilmirəm... Vay, kor olan yurdum.
Arvad — Belə təxsir sənin özündədir! Kim sənə dedi ki, oğlunu dərsə qoy? Mən min dəfə sənə dedim ki, kişi uşağımı xarab eləmə, məktəbdə min cür biçlik öyrənər, sən qulaq asmadın!
A t a — Əşi, allah sənin qardaşına lənət eləsin ki, mən boyda yekə kişini yoldan çıxartdı, zor ilə gədəni aparıb məktəbə qoydu, yoxsa mən olam uşaq oxudam ki, axırda da belə laməssəb ola? Hərgah oxutmaq istəsəydim, İrana göndərərdim ki, gedib tələbə olub gəlsin. Mən heç yerli-dibli oxutmaq istəmirdim. Hər nə başıma bəla gəlirsə, səndən və sənin qohumlarından gəlir. Allah sizin nəslinizi üzsün.
A r v a d — Yaxşı, pul verdin, yoxsa yox?
Ata — Lənət şeytana də! Ay heyvan nəslindən əmələ gəlmiş, mən xəzinəçiyəm?
O ğ u l (daxil olur) — Yaxşı, pul vermədiyin
bəs deyil, bir də göndərdiyim adamı söyürsən,
o da gəlib xalqın içində mənə deyir
ki, atan məni söydü, qovdu. Mən də xalqdan
xicalət oluram.
Ar v a d — Doğru deyir, pul vermədin-vermədin, daha niyə söyürsən?
Ata — Arvad, arvad! Ey məluni-xəsərət dünya! İndicə sən mən tərəfə dəyildin? İndi oğlunu görüb o tərəfə dönürsən, ay bimürvət? Sən o dünyada məşhərdə nə cavab verəcəksən?
O ğ u l — Cavab verəcəkdir ki, ərim məni söyürdü!
A t a — Oğul, sən hər nə desən de, daha mənim dinimə, məzhəbimə sataşma.
O ğ u l — Mən din-məzhəbə sataşmıram. Ancaq onu deyirəm ki, hərgah sən o dünyada anamdan şikayət etsən, o da səndən edəcəkdir!
Ata — Deməli, sənin sözündən bu çıxır ki, heç o dünya yerli-dibli yoxdur? Bilirəm, bilirəm nə deyirsən, eşşək deyiləm, anlayıram.
A r v a d — Oğul, başına dönüm, sən o cürə şeylərə sataşma, dilim ğurusun, gözün tutular.
O ğ u l — Ay ana, məgər mən burda dinə bir pis söz dedim, deyirəm ki, hərgah o dünyada...
Ata — Görürsən, arvad? «Hərgah o dünyada» yəni əgər o dünya varsa, demək istiyir! Əstəfrullah rəbbi və tobəileyh. Bari pərvərdigarə sən mənim günahımdan keç! Mən yazığam, bu çürə nacins ucundan məni cəhənnəm oduna yandırma.
O ğ u l-— Ey on manat, sənsən bu kişini belə
danışdıran.
A t a — Əstəfrulla rəbbi və tobəileyh. Arvad pambıq gətir qulaqlarıma tıxıyım və bu cürə küfür sözləri eşitməyim. Bu laməssəb deyir ki, məni danışdıran puldur, yəni pul nəuzibillah allahdır. Ay camaat, bu cürə küfri mən heç yerdə eşitməmişdim, bu müşrükdür, pulu allaha şərik bilir.
Ravi rəvayət eliyir ki, bir dəfə bir kəs Musa peyğəmbərin hüzuruna gəlib dedi ki, ey Musa!... Yox, mən bu kafirnən bir evdə ola bilmərəm, çıx, çıx mənim evimdən!
O ğ u l — Ay ata, mən nə vaxt o cürə küfür söz dedim. Nə üçün yalan deyirsən?
Ata — Vay, ilahi! Bu atasına deyir ki, yalan deyirsən! Bu görünür ki, bütün kafirlərin bidinidir. Hərkah mən yalan deyirəmsə, bil ki, molla da yalan deyir, molla yalan deyirsə, bil ki, müctehid yalan deyir. Müctehid yalan deyirsə, bil ki, imam yalan deyir. İmam yalan desə, bil ki, peytəmbər yalan deyir. Peyqəmbər yalan desə bil ki, allah yalan deyir. Çəkil, çəkil mənim bu müqəddəs evimdən, ey kafir! Bu saat, bu saat evimizdə olan bütün qablar, boşqablar, istəkanlar, samavar, qazan, kəfkir, aşsüzən, hamısı sənə lənətxandır. Onlar hamısı qiyamət günü hüzurə çıxıb sənin cəzanı istəyəcəklər. Çəkil, kafir, çəkil! Murdarlama, bu pak olan yeri, çəkil, çəkil (yıxılır səcdəyə).
O ğ u l — Bu kişi dəli olubdur.
Arvad — Qoy gedim bir dua yazdırım.
1. Millətpərəstlik nədir
və nə cür işlərdə özünü
göstərir? Bu məsələ gənc Üzeyir
Hacçıbəyovu daima düşündürürdü.
Onun fikrincə millətin xeyirxahı olmaq—millətin
tərəqqisi uğrunda var qüvvə ilə
çalışmaq deməkdir. Bu yolda bilikli, qabiliyyətli
şəxslərə kömək etmək lazımdır.
Müəllif özünün bu fikrini və arzusunu
bir-birinin ardınca «Həqiqət» qəzetinin
1910-cu il 14 aprel tarixli 82, 16 aprel tarixli 84 və
18 aprel tarixli 85-ci nömrələrinin 1—2-ci səhifələrində
«Öz halımızdan» başlığı altında
«Üzeyir» imzası ilə dərc etdiyi məqalələrdə
aydın bəyan etmişdir.
2. Meçnikov İliya İliç (1845—1916) məşhur
rus bioloqu, Peterburq Elmlər Akademiyasının
fəxri üzvü (1902), mütərəqqi ictimai
xadim idi.
3. Vamberi Q. — məşhur macar şərqşünası
(XIX əsr) çar Rusiyasını gəzərkən,
xüsusilə Orta Asiya xalqlarının yaşayışı
ilə maraqlanmışdır. Bu barədə
əsərləri vardır.
4. «Ata və oğul» sərlövhəli səhnəcik
«Həqiqət» qəzetinin 1910-cu il 21 aprel tarixli
88-ci nömrəsinin 2-ci səhifəsində «...kəs»
təxəllüsü ilə dərc edilmişdir.
Müəllif ata və oğul timsalında o zaman
üçün aktual məsələ olan ailə
məişətində yeniliklə köhnəliyin
mübarizəsini qələmə almışdır.
 |
 |
|
