Yaradıcılığı

 

Ədəbi irsi / Publisistika və felyetonlar

 

QƏDİRŞÜNASLIQ¹

Bu günlərdə əlimizə düşən rus qəzetələrinin hankını açırsan, içində əlaməti yas olmaq üzrə qara çərçivə içərisində bir ad. Altında da haman ad sahibinin təzkar namini görürsən. Rusiyada mövcud olan ən böyük şəhərlərin ən böyük qəzetləri və ən kiçik şəhərlərin ən kiçik ruznamələri hamısı bu ad sahibinin dünyadan getdiyini kəmali yas və kədərlə xəbər verirlər və onun etmiş olduğu xidmətlərini zikr edirlər. Şübhəsizdir ki, bütün əcnəbi qəzetələri dəxi bu məluləngiz xəbəri yüzminlərcə olan öz oxuçularına xəbər verəcəkdirlər.

O ad sahibi kimdir?

Ad sahibi — Vera Fyodorovna Komissarjevskayadır. Əcəba, bu arvad nəçi idi ki, bunun vəfatını bütün qəzetlər ağlaya-ağlaya xəbər verirlər? Bəzi yerlərdə komitələr təşkil olunur ki, müttəvafan cənazəsi pişivazına çıxsınlar. Bəziləri onun naminə ittihaf olunmaq üzrə bir məcmuə nəşr etmək istəyirlər. Müttəfinin qövm və əqrəbası yüzlərcə təəssüf teleqramları alırlar. O nəçi idi? Bu arvad — artistka idi, teatrçı idi, özü də mahir və böyük bir artistka idi.

Belə bir sənətin sahibəsinə bu qədər hörmət və izzət bir çox müsəlmanlara qərib görünən əhvalatdır, zənn edirəm. Teatrçılıq haman müsəlmanların nəzərində rəzil bir sənətdir və hətta günahdır...

Əvət! İki-üç yüz il bundan irəli xristian keşişləri dəxi bu fikirdə olub, vəfat edən teatrçıları dəfn etməyi də həram bilirdilər. Amma indi elə dəyil. Bu günə teatrçılıq ən hörmətli sənətlərin biri olub sənayei nəfisə cümləsinə giribdir. Əvvəllərdə murdar ədd olunan teatr səhnəsi indi bir ayinəyi-ibrətnüma olubdur.

Teatrçı isə, o aynayə baxan adamın haman aynada görünən əks və surəti olmaqdan başqa, teatr yazıb da camaata bnr fikir təqdim etmək istəyən müəlliflərin haman fikrini danışıq və hərəkat ilə mahiranə bir surətdə ifadə edir. «Zər qədrini zərgər bilər» timsalına müvafiq, içlərindən mahir teatrçılar çıxmağa yol verən mütəməddin millətlər o teatrçıların qədrini bəhəqq bilirlər. Məşhur teatrçıların hamısı hər yerdə izzət və hörmət gördükləri kimi, böyük dövlət və sərvətlər də qazanırlar. Onların içində teatrçılıqdan milyon qazananlar da vardır. Zatən biz kimin qədrini bilirik ki, teatrçılar qədrini də bilək! Avam camaatımız anlamazlıqdan, anlayanlarımız da büxl və həsəd ucundan öz adamlarının qədrini bilmək istəmirlər. Bir işdə, bir sənətdə baş qovzayanın başından vurulur, qabağına səddlər çəkilir...

Mütəməddin məmləkətlər — münbit torpaqlı və gəlirli yerli bir çəməndir ki, onun üzərində əlvan çiçəklər, cürbəcür güllər bitib, gözəl mənzərələri, ətir və ənbərləri ilə tamaşa edənlərin könlünü fərəhnak, ruhini ləzzətyab və çəmənin özünü də qiymətdar edirlər. Allahın yağışı, günün şəfəqi, torpağın yemi bu çəməndə bitmək istəyən hər bir gülü hər tərəfdən himayə edib, nəşvü nüma və təravətinə xidmət edirlər. Bizim yerlər isə — elə gülləri qəbul etmir kimi, bir şey bitirmir və özü-özbaşına bitmək istəyənin də üzərinə kəsif bir kölgə salmaqla nə qoyur ki, gün qızdırsın və nə qoyur ki, yağış görsün, yandırır, soldurur, məhv edir...

Lakin ümidsiz olmaq yaxşı deyildir, XX əsrdə bütün aləmə cari olmağa başlamış mədəniyyət selinin qabağını heç bir mümaniət ilə durdurmaq mümkün olmayacaqdır. Bu selin muradı, dünya üzünün kəsafətini təmizləməkdir. Yavuqdur o zaman ki, haman seyli-xüruşan bizim yerlərə dəxi hücumavər olub üzərimizdə olan və bizi nəfəs almağa qoymayan kəsif daşları, qayaları yerindən oynadıb zail edər. O daşların altında yatmış olan qurdları yuyar, yerimizə, torpağımıza can verər, o halda bizim yerlərdə də güllər və çiçəklər bitib, buraları çəmənzarə döndərər. Heç naümid olmamalı.

 

OYAN-BUYAN

 

Pruşkeviç və Hacı Xudu2

Günlərin bir günü Purişkeviç ilə Hacı Xudu yatmışdılar. Purişkeviç Peterburqda yatmışdı, Hacı Xudu da öz evində yatmışdı. Bunlar bir-birlərini yuxuda gördülər. Hacı Xudu ayıq olduğu zaman Purişkeviç barəsində çox şitmişdi ki, bu hərif müsəlmanların ziddinə gedəndir. Müsəlman xeyirxahı dəyildir. Hətta bir jurnalda onun şəklini də Hacıya göstərmişdilər. Amma Hacı yuxusunda Pruşkeviçə baxıb gördü ki, hərif çox da çirkin dəyildir. Gözündə çeşmək, əynində yaxşı libası, bir göyçək adamdır.

Hacı Pruşkeviçə dedi:

— Sən bir göyçək adamsan, amma sənin şəklini nədənsə çox pis çəkiblər.

Pruşkeviç Hacıya cavab verdi:

— «Ke, ey nik bəxt, an nə şekle mən əst,

Vəlakin qələm dər kəfe doşmən əst».³ Sonra Hacı yenə soruşdu:

— Bir də deyirlər ki, sən və sənin kimi adamlar biz müsəlmanlara zidsiniz. Müsəlmanların bədxahısınız.

Pruşkeviç cavab verdi.

— Mən də bilmirəm, doğru deyirlər, yoxsa yalan. İstirsən mən də bir-iki kəlmə danışım. Gör yalan deyirlər, yoxsa haqq danışırlar.

Hacı razı oldu və Pruşkeviç başladı danışmağa.

Pruşkeviç — Mən istəmirəm ki, müsəlmanlarda qəzetə olsun.

H a c ı — Onu biz də istəmirik. Qəzet bizim şəriəti mizdə haramdır.

Pruşkeviç — Mən istəmirəm ki, müsəlmanlarda teatr olsun.

H a c ı — Biz özümüz də onu istəmirik. Teatr şəriətimizdə haramdır.

Pruşkeviç — Mən istəmirəm ki, müsəlmanlarda musiqi çalmaq, şer yazmaq və şəkil çəkmək işləri tərəqqi etsin.

H a c ı — O cür şeyləri biz özümüz də istəmirik. Onlar hamısı şəriətdə haramdır.

Pruşkeviç — Mən istəmirəm ki, müsəlmanlar nemes dili, firənk dili, hesab, çoğrafiya, hikmət, fəlsəfə,. kimya, tarixi-təbiət, tarixi-bəşər, həndəsə, müsəllasat və bu cür şeyləri bilsinlər.

Hacı — Bu cür şeylərin hamısı kifrdir. Biz özümüz də onları istəmirik.

Pruşkeviç — Mən istəmirəm ki, müsəlmanlarda üsuli-cədid məktəbləri olsun.

H a c ı—Allah üsuli-cədid çıxardanlara lənət eləsin. O cür məktəblər hamısı bicxana yığıncağıdır.

Pruşkeviç — Mən istərdim ki, müsəlman məktəblərinin hamısı ruhani məktəbləri olsun.

Hacı — Əlbəttə, əlbəttə... Biz də onu istəyirik.

Pruşkeviç — Amma bu şərtlə ki, o məktəbdərdə şəriətdən başqa özgə elmlər oxunmasın.

H a c ı — Allah atana rəhmət eləsin. Bəs biz dediyimiz nədir?

Pruşkeviç — Bəs belə!

Hacı — Doğurdan deyirsən, yoxsa zarafat eyliyirsən?

P r u ş ke v i ç — Xeyr, doğurdan deyirəm.

H a c ı (şad və xürrəm) — Əlini mənə (urəyində) zərər yoxdur, sonra əlimi suya çəkərəm (aşkara) hər kəs sənə pis deyir, onun özü pisdir. Bu canım üçün hərçəndi sən urussan, amma bir çox müsəlmanlardan daha müsəlmansan! Təki müsəlmanların sənin kimi bədxahları çox ola.

Pruşkeviç — Arxayın ol. Mənim kimilər çox-çoxdur. Amma təki müsəlmanların çoxu sənin kimi ola.

Hacı—Arxayın ol, mənim kimilər çox-çoxdur!

Pruşkeviç — Bəs yerdə qalanlar?

H a c ı — Yerdə qalanların hamısı babılardır.

Pruşkeviç — Bizim də yerdə qalanların hamısı cuhuddur.

Bundan sonra ikisi də yuxudan ayıldılar, İndi bir adam lazımdır ki, bunların ikisinin də yuxusunu poza...

 

---

1. «Qədrşünaslıq» sərlövhəli məqalə «Həqiqət» qəzetin 1910-cu il 15 fevral tarixli 37-ci nömrəsinin 1-ci səhifəsində «Üzeyir» imzası ilə dərc edilmişdir. Məşhur rus dram aktrisası V. F. Komissarjevskayanın (1864—1910) simasında teatr sənətini yüksəltmək, teatr xadimlərinə isə yüksək qiymət vermək («Zər qədrini zərgər bilər»), geriliyə, nadanlığa, avamlığa son qoymaq, durmadan tərəqqi etmək arzusu ilə yaşayan müəllif teatr sənətinin mütərəqqi rolunu bir daha təsdiq edir.
2. Azərbaycan xalqının tərəqqisinə maneçilik göstərən irticaçı pruşkeviçləri və nadan hacı xuduları atəşin tənqidə tutan «Pruşkeviç və Hacı Xudu» sərlövhəli felyeton «Həqiqət» qəzetinin 1910-cu il 17 fevral tarixli 39-cu nömrəsinin 2-ci səhifəsində «...kəs» təxəllüsü ilə dərc edilmişdir.
3. Ke ey nikbəxt, an nə şekle mən əst, Vəlakin qələm dər kəfe doşmən əst — farscadır, tərcüməsi: Ey xoşbəxt, o mənim şəkilim deyil, Lakin qələm düşmən əlindədir.

Operalar | Musiqili komediyalar | İnstrumental və vokal əsərləri |
Ədəbi irsi | Elmi irsi | Epistolyar irsi | Tələbələri