Kitabsızlıq dərdi istər məktəb,
mədrəsə şagirdlərimiz üçün,
istər camaatımız üçün doğurdan
da böyük dərddir.
Məktəb şagirdlərimizin, məktəb xaricində,
yəni evdə oxumaq üçün nafe kitabları
heç yoxdur desək, heç yalan ol maz. Çünki
əgər ötədə-bəridə bir-iki kitabça,
filan adı çəkilirsə də, bu, onsuz da
az olan kitabçaların bir qismi möhtəviyyat
və məalının uşaqlar üçün
yaramamazlığı cəhətindən, digər
birisinin imla və inşasının başdan ayağa
fahiş qələtlər ilə dolu olmasından
və bəzilərinin də qiyməti çox baha
olduğundan işə getmir və getmələri
də zatən heç lazım dəyildir. Çünki
hər bir kitabı uşağın əlinə
vermək olmaz.
Dərs kitablarına gəlincə, onların da
yoxluğu əşəddi surətdə hiss olunmaqdadır.
O ki, qaldı camaat kitablarına, yəni camaatın
qiraət edəcəyi və edib də o kitabdan
bir mənfəət alacağı kitablar isə
heç yoxdur və bu yoxluğun da nə qədər
zərər və ziyanı olduğu barəsində
aşağıda danışarıq.
Məqsədimiz də bunu ərz etməkdir ki, mosuq
mənbədən xəbər aldığımıza
görə şəhərimizdə mövcud olan
«Nicat» maarif cəmiyyəti bu yolda öhdəsinə
böyük və gözəl bir təşəbbüs
götürüb, istər məktəb və mədrəsələr
üçün, istər camaat qiraəti üçün
mənfəətli kitablar nəşr etmək fikrindədir
və bu fikrin qüvvədən felə çıxarılması
üçün sürətlə çalışmaqdadır.
«Nicat» cəmiyyəti istəyir ki, onun nəşr
edəcək olduğu kitabların məktəb
və mədrəsələr üçün təyin
edilən qismi (pedaqojiya), yəni üsuli-tərbiyə
və «didaktika», yəni üsuli-tədris sənətlərinin
iqtiza etdiyi tələblərə müsbət surətdə
müvafiq və mütabiq olsun. Camaat üçün
təyin edilən qiraət kitabları isə camaatın
tərəqqisinə, yəni ağlın artmasına,
daireyi-nəzərin geniş olmasına, hissiyyati-hüsnün
nəşvü nümasına və müxtəlif
elmlərdən böyük bilik və təcrübə
qazanmalarına xidmət etsinlər. Bundan əlavə
mövcud olan kitabların qələt və qeyri-müəyyən
bir imla və inşasına rəqmən «Nicat»ın
nəşr edəcəyi kitablar səhih və müəyyən
imla və inşa ilə yazılır, ümumcamaatın
anlayacağı və onunla belə ədəbi
dildə olacaqdır.
Şübhəsizdir ki, belə gözəl kitablar
nəşr etmək üçün «Nicat» cəmiyyəti
pedaqoqlarımızın, yazıçılarımızın,
alimlərimizin ən müqtədirlərini bu işə
cəlb etməkdən başqa, «premya» dəxi təyin
edəcəkdir, yəni hər kəs filan elmə
dair, ya filan məzmunda əgər gözəl bir
kitab yaza bilərsə, o zatə birincilik mükafatı
verəcəyini elan ilə yazıçılar arasına
həvəs və rəqabət salacaqdır ki,
hər kəs öz kitabının qəbulə
keçə biləcəyinə çalışsın
və olduqca hər bir barədə yaxşı
yazsın.
Bundan əlavə, belə kitabların qiyməti
də çox ucuz olacaqdır.
«Nicat» cəmiyyətini belə bir gözəl təşəbbüsdən
dulayi təbrik edib, müvəffəqiyyətini
kəmali şövq və həvəs ilə arzu
edirik. Doğrudan da əgər «Nicat» cəmiyyəti
bu fikrini əmələ gətirə bilsə, ümum
əhalimizin tərəqqisinə böyük-böyük
xidmətlər göstərməklə öz yaxşı
adını baqi qoyar.
Söz yoxdur ki, bu qədər böyük işi
icra etmək üçün «Nicat» cəmiyyətinə
pul lazımdır. Cəmiyyətin öz mədaxili
isə bu işə kafi deyildir. Ona binaən eşitdiyimizə
görə «Nicat» cəmiyyəti bu günlərdə
böyük bir doklad — ərzihal hazırlayıb
şəhər idarəsinin məkatib komissiyasına
verəcəkdir ki, haman komissiya şəhər
idarəsində «Nicat» üçün hər il müəyyən
miqdar pul verilməsini istəsin.
İndi bu yolda «Nicata» kömək eləmək lazımdır,
yoxsa lazım deyildir?
Əlbəttə, əlif əlbətdə lazımdır.
Əvvəla, məkatib komissiyasının doğrudan-doğru
vəzifəsidir ki, bu yolda «Niçat»a var qüvvəsi
ilə kömək etsin. Çünki «Nicat»ın
çalışdığı — məkatib komissiyasının
külli pullar töküb açdığı məktəblərin
uşaqlarına kitab sarıdan kömək etməkdir,
yəni təlim, tədris və qiraət üçün
lazım olan kitabları hazırlamaqdır.
Bundan əlavə, duma əzalarının özləri
də məkatib komissiyası vasitəsi ilə «Nicata»
yardım göstərməyə borcludurlar, çünki
şəhər idarəsinin borcu, əhalinin rəfahi-halı
ilə dolanmasına çalışmaqdır. Belə
rəfahi-hal ilə dolanmanın bir səbəb və
vasitənin də camaatın elmli və bilikli olmasıdır
ki, bunun üçün də lazım olan kitablar
vacibdir. Biz əminik ki, duma əzalarından bila-təfriq
millət, cins və sinif heç biri «Nicat»ın belə
bir gözəl təşəbbüsünə
qarşı danışmağı rəva körməz,
bəlkə bu məsələnin şəhər
idarəsində qəbul edilməsinə çalışarlar.
Camaata hifzi-səhətdən, təbabətdən,
təmizlikdən və cürbəcür mənfəətli
elmlərdən mükəmməl bilik verən kitabların
hər nəşrinə kömək etməməyə
heç bir həqqi olmasın gərək.
İştə dumanın köməyini «Nicat»ın
müvəffəqiyrtini arzu edib gözləyirik.
Mühüm və məsuliyyətli işləri
bir adama tapşırmaq və o qədər ağır
vəzifəni bir adamın boynuna yükləmək
zamanı keçdi. İndi bu zəmanədə o
cürə böyük vəzifələr bir heyətin
öhdəsinə həvalə olunur, o heyət
öz əzalarını yığıb şura
qurur və haman şurada mühüm iş müzakirə
olunub, ifa və icrası üçün tədbirlər
və yollar ittixaz olunur.
Mədəniyyətli dövlətlərdə ən
böyük və ali heyətlər — plaman məclisidir.
Parlamandan başqa, hər dövlətdə başqa
xırda heyət və məclislər dəxi mövcuddur
ki, hərəsinin müəyyən vəzifəsi
vardır.
Bu heyət və məclislərin əzalarını
kim seçir və ya kim təyin edir? Belə heyət
əzalarından təyin olunanları çox azdır.
Bunların çoxu seçilmiş adamlardır. Onları
seçənlər də əhali özüdür.
Bu seçki haqqını — nerədə olursa-olsun
— camaata heç kəs bağışlamadı. Bu
haqqı camaat mübarizə edib və qan töküb
aldı. Bundan aşkardır ki, seçki haqqının
camaatın öz əlində olması əhali
üçün böyük bir nemət ədd olunur.
Amma minlərcə təəssüflər olsun ki,
bizim camaat bu neməti-üzmanın qədrini bilmir.
Və ya bilirsə də özünə məxsus
ətalət və kəsaləti üzündən
buna heç bir əhəmiyyət vermir.
Yevropada və sair mütəməddin yerlərdə
calibi-diqqət olan hadisələrin ən əhəmiyyətlisi
seçki işidir. Odur ki, bir dövlətdə parlaman
— məclislərinə camaat tərəfindən
vəkillər və məbusalar seçildiyi zaman
da bu işə başqa dövlətlər dəxi
böyük əhəmiyyət ilə baxıb,
seçki nəticəsinə müntəzir olurlar.
Mütəməddin məmləkətlərdə
əhali məslək və əqidəcə müxtəlif
firqə və partiyalara münqəsimdirlər.
Lakin belə təksimdən məqsud—bizlərdə
olan kimi—boş-boşuna partiyabazlıq dəyildir.
Bəlkə əqli-səlim və qəlbi-səmim
hökmüncə hər bir firqə bir məslək,
bir yol ittixaz edir ki, məmləkət və ümum
insaniyyət üçün onu silah bilir. Şübhəsizdir
ki, bu firqələrin içində xoşagəlməyənlər
də çoxdur. Məsələn, istibdadpərəstlər,
ifrat dərəcədə millətpərəstlər
və sairələri. Hər halda seçki işi
gəldikdə bu firqələrin arasında böyük
bir mübarizə qalxır. Bu mübarizə nədən
ibarətdir? Bir-birinin başını yarmaqdan? Xeyr!
Seçki işində bir-birlərimə faiq gəlməkdən!
Odur ki, hər firqə əhalini təşviq etməklə,
hər yerdə deyib-danışmaqda, öz vasiteyi-nəşri-əfkarları
olan qəzetələr vasitəsi ilə yazıb
qandırmaq ilə səy edirlər ki, təşkil
olunacaq parlaman əzalarının çoxu öz
firqələri vəkillərindən əmələ
gəlsin, Bir firqəyə mənsub olan adam heç
bir vaxt özgə firqənin adamından vəkil
seçməz. Əgər bu yolda ona təzyiq edən,
onu məcbur edən olsa, o, bu cəbr və zülmü
bağıra-bağıra elan edib, öz firqəsini
əzalarının kömək və yardımı
ilə müqəssiri cəzaya uğradar... Bu keçən
günlərdə inkilis parlamanına vəkil seçkisi
işləri böyük bir gurultular ilə vaqe
oldu. Hal-hazırda Almaniyada dövlətin parlamanına
vəkil seçkisi qanunları əksər əhalinin
məraminca olmayıb deyə Almaniyada əhali böyük
nümayiş və demonstrasiyalar qurub qanunların
təbdilini tələb edirlər. Bizim camaatın
bir neçə məclislərə vəkil seçmək
ixtiyarları vardır. O yerlərdən ən böyüyü
dövlətimizin parlamanı olan Dövlət dumasıdır.
Sair xırdaları isə şəhər dumalarıdır.
Doğrudur, bu seçki barəsində camaatımızın
payına düşən haqq da ixtiyar çox məhduddur.
Lakin bu məhdudiyyət camaatımızın seçki
işlərində ətalət və kəsalətlə
davranmasına səbəbiyyət verməz. Biləks
camaatın seçki işində haqq və ixtiyarı
az və məhdud olsa, camaat daha da dördgözlü
olmalıdır. Yəni səy etməlidir ki, vəkil
seçdiyi adamlar layiqli olsunlar. Camaat ehtiyacatını
bilən və hər bir işdən xəbərdar
olan olsunlar. Başlarında ağıl, ürəklərində
insaf, ağızlarında danışan dil olsun.
Mövcud olan və camaatın seçki haqqını
məhdud edən qanunlara görə, təəssüflər
olsun ki, camaatımızın hamısı seçki
işində iştirak edə bilməz. Yəni
vəkil seçməyə hamının ixtiyarı
yoxdur. Bu seçki haqqı camaatın bir qisminə
məxsusdur. Bundan əlavə, camaatın seçki
haqqı olan qismi də hər istədiyi adamı
vəkil seçə bilməz. Bəlkə qanunun
təyin etdiyi nizam və qaydalara müvafiq gələ
bilən adamlardan vəkil seçə bilər. Belə
olan surətdə nə etməlidir? Əlbəttə,
seçkidən məhrum qalan camaat içində seçki
işlərindən yaxşıca müxbir olan vəkil
seçmək tərzini layiqincə bilən adamların
borcudur ki, seçki ixtiyarı olanların qanmayanlarını
qandırsın və başa salsınlar. Nətər
adam seçmək və kimi seçmək lazım
olduğunu bilməyənlərə bildirsinlər.
Bunlar isə, qulaq assınlar və lazımi surətdə
əməl etsinlər. Bundan başqa, əlbəttə,
çox yaxşı olardı ki, ümumi seçki
işləri həqiqi surətdə icra olunaydı.
Çünki ələni surətdə, yəni aşkara
vəkil seçmək işində çox vaxt güclü
gücsüzü təzyiq edir, yəni özü
niyyət etdiyi adamı seçməyə qoymur. Amma
heyif ki, ümumseçki işləri xəfi olmayıb.
Hər halda bu təqdirdə də seçkiçilərin
borcu odur ki, heç bir cəbr və təzyiqə
məhəllgüzar olmayıb layiq bildiyi adamı
seçsin və illah axırda pəşimançılıq
olar. Necə ki, bizlərdə olub. Seçilmiş
vəkillərin vəzifələrini burada tedad
etməyə hacat yoxdur. Çünki layiqi vəkil
öz işini bizdən çox yaxşı bilir.
Ancaq onlardan layiq olmayanlara tövsiyəmiz budur ki,
bacarmadıqları işi boyunlarına götürməsinlər.
Çünki sorakı məsuliyyətin altıidan
çıxa bilməzlər. Özlərini vəkilliyə
layiq bilənlərimizin də birinci borcu səy
edib özlərini seçdirməkdir.
1 «Gözəl bir təşəbbüs»
sərlövhəli məqalə «Həqiqət»
qəzetinin 1910-cu il 2 fevral tarixli 26-cı nömrəsinin
1—2-ci səhifələrində «Üzeyir» imzası
ilə çap edilmişdir.
2. «Vəkil seçkisi» sərlövhəli məqalə
«Həqiqət» qəzetinin 1910-cu il 9 fevral tarixli
32-ci nömrəsinin 1—2-ci səhifələrində
«Üzeyir» imzası ilə dərc edilmişdir.
«Camaatımızın hamısının seçki
işində iştirak edə bilməyəcəyini»,
«vəkil seçməyə hamının ixtiyarı
olmadığını» görən Üzeyir
Hacıbəyov «camaatı daha dördgözlü
olmağa» çağırır, xalq hakimiyyəti
ideyasını irəli sürür, lakin o, bunu
demokratik respublika formasında təsəvvür
edirdi.
