50—60 il, daha doğrusu, bir yüz il bundan əqdəm
Bakının ətrafı otsuz, ələfsiz bir
düz olub, heç bir kəsə mənfəət
vermirdi. Bu səbəbə görə oranın
qədrini bilən, bu yer-lərin içində yatan
milyonlardan, qızıldan xəbərdar olan bir kimsə
yox idi. Çox ola bilsin ki, içərisində milyonlar
yatan bu yerlərin üstündə acından ölənlər
də az deyildi. Amma bir gün oldu ki, bu yerlərin
qədr və qiyməti bilindi.
Bu yerlər artıq möhtərəm və əziz
oldu. Hər bir parçaları qızıl qiymətinə
bərabər oldu. Yer isə öz içindəki
sərvət və samanini dişqarı çıxardıb
milyonlar qazandırmağa başladı. Bu milyonlar
sayəsində Bakı da, onun ətrafı da kəsbə-həmiyyət
edib getdikcə abadlaşmağa başladı. İndi
bizim elmdən, sənayedən məhrum qalmış
olan camaatımızı həmin bu ziqiymət yerlərə
təşbih etmək cayizdir. Zira heç onsuz deyil
ki, camaatımız əfradi içində bütün
millətə xeyir və mənfəət yetirib
xəlqi başı uca edəcək adamlarımız
olmasın! O adamlar vardır. Lakin onlar hələ
öz istedad və qabiliyyəti-xariquladələrini
büruzə vermirlər. Çünki içərisində
yaşadıqları şərait müsaid deyildir.
Bütün camaatımızı bürümüş
olan cəhalət hər bir şeyin, hər bir təşəbbüsün
qabağını bir səddi-ahənin kimi kəsib
qoymur.
Nədəndir ki, Yevropada hədsiz adamlar çıxır
ki, öz ağıl, fərasət və qabiliyyətləri
ilə dəyil, yalnız öz millətlərinə,
bəlkə ümuminsaniyyətə həm maddi
və həm mənəvi mənfəət yetirirlər.
Amma bizim içimizdən elələri çıxmayır
Məgər allahtaala bizi qabiliyyətsiz, istedadsız
yaradıbdır? Xeyr, bizim hamımızın xilqəti
birdir. Ancaq mühitimiz olan şərait bizim dahilər
üçün müsaid dəyildir. Bizdən də
ümuminsaniyyət dahiləri çıxmağa
yol vermirlər. Və işıq gələn yerləri
bərk-bərk bağlayırlar. Doğurdan da, növicad
və ehtiram edilib də xalqa mənfəət yetirən
şeylərin adına «min əməli şeytan»
deyəndə, hankı müsəlman oğlu müsəlman
telefon, teleqraf, maşın və sair bu kimi şeylər
icad etmək fikrinə duşərdi? Sair elmlərə,
sənətlərə dəxi bu nöqteyi-nəzərdən
baxıldığı zaman onların tərəqqisi
mümkün idimi? Onları tərəqqi etdirən
dahilərin zühuri qabil idimi? Hələ indiyə
qədər deyil, elm, bilik sayəsində, bəlkə
öz istedadi-xudadatının zorundan, gücü-bərəkətindən
şairlikdə, ədiblikdə şöhrət
qazanmış olan üdəba və şüəaralarımız
təlin və təkfir edilməyiblərmi? İngilislər,
sərvəti-təbiisindən milyonlar qazanmaqdan
başqa, dünyanın ən gözəl və
qiymətli bir yer guşəsi olan Hindistanı tək
bir nəfər adamlarına dəyişməyə
razı de-yildirlər. Bu adam kim idi? Şairi milliləri
olan məşhur Şekspir idi. İngilis əhli
o şairi şəhiri bütün Hindistandan əziz
tuturdular.
Belə bir ağır şərait içində
yaşadığımız halda bizim içimizdən
ingilislərin şekspirlərinə müqabil adamlarımız
olmadığı təbiidir, lakin orasını
unutmamalıdır ki, bizim millətimiz üçün
də indi və ya gələcəkdə şekspirlər
istedadında yaradılmış adamlar yox deyildir.
Vardırlar və bədbəxtlik burasıdır
ki, biz öz cəhalətimizlə o dahi-lərin
zühuruna mane oluruq. Onlar üçün müsaid
şərait hazırlamırıq ki, öz zühurları
ilə həm bizi sairlər içində başı
uca etsinlər, həm də insaniyyətə bir
xidmət göstərsinlər.
İndiyə qədər, bu neçə illər
ərzində içimizdə dahilik üçün
doğulmuş əfradımız belə cahil mühit
içində tərəqqi edə bilməyib bütöv
istedadları ilə itib-batıbdırlar... Söz
yoxdur ki, əgər Edisson da bizim içimizdə
doğulub belə şərait üzrə yaşasaydı,
o da bu gün icad etdiyi xariqüladə makınalığa
şeytan əməli deyərdi. Və ola bilsin ki,
bu kün biz içimizdə Edissonun ixtiraatına
şeytan əməli deyən şəxslər
Yevropada doğulmuş və bəslənmiş
olsaydılar, onlar da Edisson kimi cürbəcür
ixtiraatları ilə aləmi-insaniyyətə xidmətlər
göstərə bilərdilər, lakin nə fayda
ki, elə olmayıbdır.
Lakin indi bu iyirminci əsrdə vaxtdır ki, daha
biz öz insanlığımıza diqqət yetirək.
Özümüzün də sairlər kimi məharətlər
göstərə biləcək insan olduğumuzu
nəzərə alıb bir kərə o qara pərdəni
üstümüzdən ataq. Məharət və
ustaddığımızın üstünü
bürüyən kəsif qabıqları yırtaq
və içimizdə mövcud olan sərvət və
samanın ühuruna və zühuru ilə həm
özümüzə və həm bütün insaniyyətə
xidmətlər göstərəcə-yinə mane
olmayaq. Bəsdir ki, indiyə qədər xalqın
ağıl və fərasəti ilə mənfəətbərdar
olurduq. Qoy bundan sonra da xalqın bizdən istifadə
etməsinə yol açılsın.
Mədəniyyətli tayfalar içində bir cəmiyyət
təşkil olunduğu vaxt bu cəmiyyətin bani
və müəssisləri işin orasına diqqət
yetirirlər ki, həmin cəmiyyətə əza
olan şəxslər cəmiyyətin gerəcəyi
işlərdə ixtisas sahibi olsunlar, yəni əhli
adamlardan olsunlar. Haman işi mütəxəssis
və ətraflı surətdə bilsinlər. Söz
yoxdur ki, əgər elə bir cəmiyyətin əzaları
cahil və nadan olsalar, o cəmiyyətin işləri
heç bir səmər verməz.
Lakin bizlərdə camaatımız içində
elmli adamlarımız az olduğuna görə cəmiyyətlərimizin
əzalığına cürbəcür adamlar
intixab olunur ki, cəhalət və nadanlıqları
üzündən cəmiyyət və idarə işlərini
ləngə salıb işin sürətinə,
irəliləməsinə mümaniət göstərirlər.
Əgər belə cahillərin cəmiyyət içində
təşkil etdikləri mümaniəti cəmiyyətin
sair qəyur və bilikli əzaları bərtərəf
etməyə müvəffəq olurlarsa, yenə
iş bir xeyli irəli getməyə başlayır.
Lakin bədbəxtlik burasındadır ki, əgər
o, ya bu cahil adamlar öz cəhalətləri üzündən
qeyrilərinin bilik və iş bacarıqlarını
görüb təşəkkürlər etmək
və bilmədiklərini elələrindən öyrənmək
əvəzinə boxl və həsəd büruzə
verib, cəmiyyətin o sabiq xidmətçilərini
xalq nəzərində töhmətli və üzüqara
göstərmək yolunda əllərindən gələn
xuliqanlıq və fitnəbazlığı müzayiqə
etmirlər. Və belə karkün adamlar olmasa, cəmiyyət
batacağını yəqin bilə-bilə yenə
də bunları ləkələndirmək üçün
bütün cəmiyyəti qurban etməyə utanmırlar.
Mən öz ömrümdə aramızda cürbəcür
cəmiyyətlər görmüşəm və
təəssüflər olsun ki, belə cahil vücud
əzaları və cəmiyyətlərin əzasi
idarəsi içində olmuşam, belə müfət-tinlərin
uçundan bəzi cəmiyyətlərin tamamilə
batdığını da görmüşəm!
Bainhəmə belə müfəttinlərin hərəkatına
diqqət yetirib onların vurduğu zərəri
nəzəri-əhəmiyyətə alan başçılar
olmuyubdur. Halbuki əgər hər bir cəmiyyətimizin
işi belə gedərsə, axırda cəmiyyətlərimizin
səmərəsini görmək çox çətin
olar.
Cəmiyyət başında duran möhtərəm
zəvatlara cəmiyyətin hər bir işindən
millət yanında və allah yanında məsul
olduqlarına görə cəmiyyətə zərər
vuran və onun işlərini ləngə salan və
mənafeyini xələldar edən belə vəqələrə
artıq nəzər yetirmələri bədihidir
ki, vacibatdandır. Çünki belə cahil və
nadan müfəttin və hüsudların, xatai-fahiş
olaraq, cəmiyyətə intixab edilmələrindən
məqsud əsal cəmiyyətə xeyir yetirmək
deyil, bəlkə öz «mən»liyini bildirmək
üçün cəmiyyət içində fitnə
və fəsad qovzamaqdır. Çünki bunlar alçaq
fitnə ilə «sekret» tapa bilərlər.
Onsuz deyil ki, bir neçə qəyur adamlar öz
bilik və təcrübələri sayəsində
və ya şövq və həvəsləri bərəkətindən
kəmali-sədaqət üzrə can və dil ilə
cəmiyyətə xidmət edirlər. Heç bir
şeyə ləyaqəti və bacarığı
olmayan müfəttin və hüsudlar isə cəmiyyətin
bu sabiq adamlarını əvam arasında çirkin
surətdə göstərmək üçün
onları haqq-nahaq tənqidə başlayıb, min
cürə iftira və böhtanlar ilə onları
cəmaata fəna bir surətdə göstərməyə
başlayırlar. Vay olsun ki, kisrəti şüğlüdən
yorulmuş olan o sadiq xidmətçilər öz
işlərində cüzi bir müsalihə göstərsinlər.
Müfəttinlərhaman dəm bunu əllərində
dəstəvüz edib və birinin üstünə
beşini artırıb onların dalınca şəbədələr
qururlar. Halbuki özlərinin haman cəmiyyətə
zərrə qədər xeyirləri olmayıb, külli-zərərləri
olduğu məlumdur. Bunların da belə fitnələri
və naşükürlükləri haman sadiq xidmətçilərin
qulağına yetişdikdə, onlardan ən nadirləri
belə fitnəyə etina etməyib, öz işlərində
davam edirlər. Amma bir çoxları bu əhvaldan
inciyib işdən soyuyurlar və axırda lap əl
çəkirlər. İş də dağılır,
batır və içindən bir fayda çıxmır.
İştə belə vəqələri cəmiyyətlərimiz
başında duran zəvatə mətbuat vasitəsi
ilə yetirmək və onların diqqətini belə
güvara işlərə cəlb etmək bizim müqəddəs
borcumuzdur. Yerdə qalan tədbirlər isə bütün
məsuliyyəti ilə belə haman başçıların
öz öhdələrindədir. Və illa sonrakı
pəşimançılıq fayda verməz.
1. «Öz qədrimizi bilmirik» sərlövhəli
məqalə «Həqiqət» qəzetinin 1910-cu il
1 yanvar tarixli 1-ci nömrəsinin 1-ci səhifəsində
«Üzeyir» imzası ilə dərc edilmişdir.
2. «Cəmiyyət başçılarının nəzər-diqqətinə»
sərlövhəli məqalə «Həqiqət»
qəzetinin 1910-cu il 1 yanvar tarixli 1-ci nömrəsinin
2—3-cü səhifələrində «Qaf» təxəllüsü
ilə dərc edilmişdir. Yazıda irəli sürülmüş
məsələnin qoyuluşundan və onun həll
edilməsindən, yazının dilindən və
stilindən yəqin etmək olar ki, onun müəllifi
Üzeyir Hacıbəyovdur.
