Vətənimiz olan Qafqaziyada əhalimizin tərəqqisi
cəhətindən qabaqda olan bir şəhərimiz
varsa, o da Bakıdır. Doğrudur, Bakı şəhərində
yaşayan və ədədcə müsəlmanlardan
az olan sair tayfa əhlinin tərəqqisi onlardan ədədcə
çox olan Bakı müsəlmanlarından iki-üç
qat artıqdır. Amma genə də hər nə
tövr olsa, sair şəhərlərimizə nisbətən
Bakı şəhəri bu yolda çox qabaqdadır.
Bu şəhərdə həm elm və həm hünər
və sənayei-nəfisə get-gedə tərəqqiyə
düşməkdədir və bu tərəqqi içində
tərəqqiyi-məkusə bənzər bəzi
hadisələr baş verirsə də, lakin bu hadisələrin
nəticəsi yenə də həqiqi tərəqqinin
müzəffəriyyətini bildirməyə başlayır.
Doğrudur, bu şəhərdə hələ çox
adam vardır ki, tərəqqini başqa bir rəngdə
anlayır və bir çoxları da vardır ki,
tərəqqinin nə olduğunu heç də anlamırlar.
Bir çoxları da vardır ki, əhalinin tərəqqi
etməsindən zərər və ziyanlarına
düşdüklərini anlayıb ap-aşkara düşməni-tərəqqi
olublar.
Bir çoxları da vardır ki, anlamadıqlarından
tərəqqiyə düşməndirlər — ürfi
bu böyük şəhərdə hər bir cür
fikir sahibi vardır. Amma yenə də həqiqi tərəqqi
tərəfdarları getdikcə çoxalmaqdadırlar.
Və bunların da həqiqi həyat və məişət
haqqında qəbul etdikləri əqidə o qədər
böyüyüb, o qədər tanınıbdır
ki, onları hər vəch ilə olur-olsun bu əqidədən
daşındırmaq mahaldır. Bərəkət
olsun ki, belə bir kamil əqidəni pozmaq və
pozdurmaq xəyali-xamində olanlar da öz cəhalətləri
ilə o qədər məşhurdurlar ki, daha bundan
sonra onların sözləri heç kəsə təsir
edə bilməz.
Kimi elm ilə, kimi ağıl və təcrübə
ilə bir kərə anlayıbdır ki, indiyə
qədər sürdüyümüz həyat deyildir.
Bəlkə həyat içində bir məmatdır.
Doğrudan da minlərcə atalar, əvvəllərdə
gələcəyi heç də nəzəri-etibarə
almayıb, günlərini qəflətdə keçirdikləri
bir zamanda birdən-birə öz qəflətlərini
anlayıb evladlarına tərbiyə verirlər
ki, onlar gələcək həyati-bəşəriyyəyə
hazır olsunlar. Özləri kimi bir çox lazımlı
şeylərdən məhrum olmasınlar. İndiki
əsrdə sairləri kimi yaşamaq üçün
hazırlanmış adamlar lazım olduğunu hər
kəs düşünməyə başlayır.
Lakin çox təəssüf olsun ki, Bakıdan başqa,
sair müsəlman şəhərlərində
tərəqqi bulmaq yolunda heç bir fəaliyyət
müşahidə olunmur. Bu şəhərlərin
adamlarında tərəqqi fikri varsa da, haman fikir
hələlik qüvvədən felə qoyulmur.
Hətta əvvəllərdə, yəni bütün
Rusiyanı xabi-qəflətdən oyadan zərbədən
sonra bu yerlərdə də «ləbbeyk»2sədası
eşidilməyə başlamışdısa da,
indi o səs daha gəlmir.
Bu hesabdan kənd və kəsəklərimizə
gəldikdə oralar haman yazıq gəlməli halda
baqi qalmaqdadırlar. Kənd adamlarımız arasında
heç bir oyaqlıq hiss olunmur. Zatən bu təəccüb
deyildir. Onların öz özbaşlarına oyanmaqlarına
və hələ bir çox vaxt istər. Digər
tərəfdən onları oyadan da yoxdur. «Xoftəra
xoftə key konəd bidar» (yatan yatanı oyada bilərmi),
xoftə olmayanlarda da daha artıq həvəs qalmayıbdır.
Tərəqqi yolu ilə mədəniyyət sahibi
olmuş məmləkətlərdə əhalinin
həyat və məişəti dəfələrcədəkindən
rahat və tərəqqiyə hal olunması aşikardır.
Odur ki, o xoşbəxt yerlərin əhalisinin rəfah
hal ilə yaşayıb da rahatca öz kəsbkarlarına
məşğul olmaları bizim üçün
həsəd ediləcək əhvallardandır.
O yerlərdə hər bir kəs insanlığın
və insan kimi ömür sürməyin yolunu bilib,
bu nəhv ilə sərbəst və müstəqil
yaşayırlar. Və belə rahat və azadə
yaşamaq sayəsində günü-gündən
bir şey ixtira edirlər ki, özlərinə və
bütün insaniyyətə mənfəət yetirir.
Öz əhalisinin ağlı, insafı və sair
hissiyyatı bizim ki kimi daim təzyiq altında deyildir.
Kimsə kimsəyə təərrüz etməz.
zirdəst və zəbərdəstlik əhvalatı
ola bilməz. hər kəs, böyük olsun, kiçik
olsun, bir miqdarda sərbəstdir. Bir şəxsin
istifadə etdiyi hürriyyət digərlərinin
dəxi payıdır. Və hər kəsə verilmiş
olan belə bir hürriyyət bir əməl və
ya bir hadisə ilə xələldar olduğu surətdə,
bu iş istər əhalinin, istər hekumət əhlinin
son dərəcədə nifrətinə səbəb
olub, insanın rahatlığını pozan elə
hadisələrin dəfi üçün hərə
var qüvvəsi ilə çalışır. Bunun
hamı ; sına səbəb odur ki, o yerlərdə
hər kəs öz hüququnu və özkənin
hüququnu tanıyıb, öz hüququnu müdafiəyə
qadir olmağı ilə özkənin hüququna
təcavüz etməyə qüdrətsizdir.
Əlbəttə, insanınkı da odur ki, mümkün
dərəcədə sərbəst olub, heç
bir təzyiq altında qalmasın, ta ki onun ağlı
sərbəstanə iş görməklə, mənfəət
yetirən kimi, insaf və vicdanı da sərbəst
qalıb, fənalığı qəbul etməsin.
Yoxsa insanın ağıl və insafı təzyiq
altında iş körməyə məcbur olsa,
eləinsanın ağlı çox az səmərələr
verib, insaf və vicdanı da fənalığı
qəbula məcbur olar.
Bu ün bizim və Ümumrusiyanın içində
hər an vüqu bulan .fəna və murdar hərəkətlərin
ümdə səbəbi hürriyyətsizlikdir.
Doğrudur, hürriyrtdən sui-istifadə edən
və hürriyyəti, sərbəstliyi başqa
bir rəngdə anlayan adamlar çoxdur. Və ola
bilsin ki, o adamlara hürriyyətnamə verilsə,
onlardan daha fəna, daha dar hərəkətlər
baş verər. Buna heç bir sözümüz
yoxdur. Lakin burasını nəzər-diqqətə
almalıdır ki, elə adamların da cahilə
məsələ olub da, hürriyyəti anlamadıqlarına
səbəb, yenə hürriyyətsizlikdir. Nə
üçün? Çünki, hərgah bir yüz
əlli il bundan əqdəm hamıya hürriyyət
verilsəydi, o halda bu gün hürriyyət kimi
böyük nemətin qədrini bilməyən adam
qalmazdı... Yəni o vaxt verilmiş olan hürriyyət
sayəsində hər kəs sərbəstanə
öz tərəqqisi üçün çalışıb
mədəniyyət kəsb etmiş olurdu. Cəhalət
də ortalıqdan rəf edilərdi. İnsanın
cəhaləti elmsizlikdəndir. Elm kəsb etmək
üçün də insana yol verilməlidir, mane
olmamalıdır.
Laəqəl hürriyyətnamədən məhrum
edilmiş bir camaatın əhvalına yazığı
kələn başçılar, elə etməlidirlər
ki, heç olmasa camaat öz məişət və
güzəranını yüngüllətmək
üçün rahat və arxayın yaşaya bilsin,
yəni heç kəsin istirahəti pozulmasın,
qorunsun. Halbuki hürriyyətdən məhrum qalmış
camaatların əksəriyyəti o böyük
nemətdən məhrum olduğu kimi, hər bir
müdafiə və məsuliyyətdən də
məhrumdurlar. Onların asayişi və istirahətini
mühafizə edəcək heç bir qüvvə
olmur. Odur ki, o bədbəxt. camaatın da ömr
və məişəti onlar üçün bir əzabi-əlim
olur. Onların içində zirdəst və zəbərdəst
əmələ gəlir, qüvvətli zəifi
basır, zəif də fürsət məqamında
qüvvətlidən intiqam almağa başlayır.
İnsanlıq itir, insanın ömrü heç
bir zada sayılmır. Heç kəs öz malından,
canından, övladından əmin olmur. Təəccüb
deyildir ki, belə bir şərait içində keçən
məişət insanın ağlını da, insafını
da, pozub heç bir yaxşılığa qoymur və
hər bir insanın fitrətində qoyulmuş istedad
və qabiliyyəti—xariqüladəsi itib batır,
bir şeyə lazım olmur. Ona görədir ki,
hürriyyətnamə içində yaşayan yevropalılarda
bir gün olmur ki, insaniyyətə xidmət edəcək
və insanın məişətini asanlaşdıracaq
bir ixtira əmələ gəlməsin. Halbuki hürriyyətdən
məhrum olan camaatdan heç bir yaxşı şey
çıxmır ki, onun insaniyyətə bir mənfəəti
olsun.
Xüsusi məişətə gəldikdə hürriyyətnamə
üzrə yaşamaqla mərifət qazanmış
olan camaatın və həm də eləcə mərifətli
olan hökumətin nəzarəti əhalinin istirahətini,
rahatican və malını hər bir təərrüz
və təcavüzdən məsun qılır.
Orada polis əhlinin vəzifəsi oğrunu, əyrini
kənarda qoyub xalqın əqidəsini, fikir və
məsləkini sınamaq deyildir. Bəlkə müxtəlif
əqidə sahiblərinin əqidə və məsləkinə,
mal və canına təərrüz qılmaq fikrində
ola, ədəbsizləri görüb toqif və
bərkənar etməkdir.
Hürriyyət nemətindən məhrum qalmış
ölkələrdə isə bu əhvalat tərsinədir.
Əhali mədəniyyətsiz və mərifətsiz
olduğuna görə insanlığın və
insan kimi yaşamağın yolundan çıxıb
axşam sağ və salamat qayıdacağını
bilmədiyi kimi, qayıdıb ev-eşiyini öz
yerində görəcəyini də bilmir. Çünki
bu yerlərdə hər kəs, hər yerdə və
hər bir an hər bir cürə vəhşiyanə
tərizlərə düçar ola bilər.
Söz, hərəkət, gediş, gəliş,
pul, dövlət, büxl-həsəd, din, əqidə,
aclıq və bu kimi səbəblər ucundan hər
kəsin canı fənaya gedə bilər. Və
belə fənalıqların vüquini dəf etməyə
də heç bir tədbir görən olmur. Odur ki,
bu yerlərdə də hər nə pis və murdar
əməl varsa, hamısı baş verməyə
başlayır.
1. «Halımıza dair» sərlövhəli məqalə
«Həqiqət» qəzetinin 1909-cu il 29 dekabr tarixli
4-cü nömrəsinin 2—3-cü səhifələrində
imzasız dərc edilmişdir. Lakin məqalənin
sərlövhəsi (bu sərlövhə dəfələrlə
təkrar olunaraq Üzeyir Hacıbəyov üçün
səciyyəvi olmuşdur), məzmunu və dili
onun müəllifinin Üzeyir Hacıbəyov olduğunu
aydın göstərir.
2. «Ləbbeyk» sədası — burada ürəkdən
çıxan səmimi səs deməkdir.
3. «Əhvalımızdan» sərlövhəli məqalə
«Həqiqət» qəzetinin 1909-cu il 30 dekabr tarixli
5-ci nömrəsinin 2-ci səhifəsində «Qaf»
təxəllüsü ilə çap edilmişdir.
Məqalənin Üzeyir Hacıbəyov tərəfindən
yazılmış olduğu şübhəsizdir.
Məqalə cüzi ixtisar edilmişdir.
