Mən 1947-ci il sentyabr ayının 18-ni heç vaxt unutmayacağam. Həmin gün Üzeyir Hacıbəyovun anadan olmasının 60 illik yubileyində mən onun «Sənsiz» qəzəlini oxudum. Üzeyir Hacıbəyovun əsərlərini ifa etmək mənim üçün böyük hadisə idi. Buna görə də qəzəlin yaxşı səslənməsi üçün bütün bacarığımı sərf etdim. Mənə xəbər verdilər ki, oxumağım, Üzeyirbəyin çox xoşuna gəlmişdir. Bu sözləri eşidəndə sevincim yerə-göyə sığmırdı. Həmin hadisədən üç gün sonra Üzeyir Hacıbəyov məni yanına çağırtdırdı. «Zəhra xanım,— dedi,—səsiniz və ifaçılıq bacarığınız mənim xoşuma gəldi. Bu melodiyaya baxın, görün necə səslənir». O, fortepianoda gözəl bir musiqi parçası çaldı. Bu, Firuzənin gələcək ariyasının melodiyası idi.

Üzeyirbəy opera haqqında mənə ətraflı danışdıqdan sonra Firuzənin musiqi partiyasını hazırlamağı təklif etdi. Mən həvəslə işləyirdim. Bir qədər sonra ariyanı açıq konsertdə oxudum. Yadımdadır, ariya böyük müvəffəqiyyət qazandı.

Üzeyir Hacıbəyov olduqca həssas bir insan idi. O, həmişə müğənnilərin qayğısına qalar, musiqi cümlələrinin dürüst oxunub-oxunmadığını soruşar, lazım gəldikdə onları bir qədər asanlaşdırardı.

1948-ci il noyabrın 10-da mən Üzeyirbəyin yanına getdim. O vaxt heç ağlıma gəlməzdi ki, bu bizim son görüşümüz olacaqdır. Çünki onun halı yaxşı idi, ağır xəstə olduğuna baxmayaraq, gülüb-danışır, zarafat edirdi, deyirdi ki, tezliklə ayağa qalxıb «Firuzə»ni başa vuracaqdır. Lakin amansız ölüm buna mane oldu. Opera yarımçıq qaldı. Firuzənin ariyası isə gözəl və tə'sirli bir melodiya kimi mənim repertuarıma zinət verir, həmişə qəlbimdə səslənir.

1958

Qubad Qasımov
Yeni üslub axtarışları

Üzeyir Hacıbəyov özünün çoxcəhətli yaradıcılığı, elmi və musiqi-publisistik fəaliyyəti dövründə çətinliklərlə də qarşılaşmışdır. Adətən sakit, təmkinli Üzeyir məhzun dəqiqələrdə soyuqqanlılığını itirər, fikrə dalar və narahat olardı. Bu zaman Hacıbəyovların bütün ailəsi köməyə çatardı. Çox həssas, xeyirxah olan bu ailənin hər bir üzvü hər vasitə ilə çalışardı ki, onu sakit etsin, xoş sözlə, maraqlı söhbətlə fikrini dağıtsın.

Yaddaşımda əbədi iz salmış iyirminci illəri, xüsusən 1924, 1926, 1928-ci illərin hadisələrini xatırlarkən respublikamızın musiqi həyatını, publisistik çıxışlar, diskussiyalar və mübahisələrlə, bə'zən də çox kəskin tənqidlərlə səciyyələnən günləri qələmə almaq istəyirəm. Bütün bunların mərkəzində ilk növbədə milli operamızın inkişafı məsələləri dururdu. Qızğın mübahisələrdə ən mütərəqqi fikirlər və ən kobud nihilist təkliflər bir-birinə qovuşurdu. Üzeyir Hacıbəyovu «Türk operasını ərəb əlifbası və çadra ilə birlikdə arxivə vermək» şüarı yox, onun əleyhdarlarının «Azərbaycan teatr və musiqisi tarixinin mühüm səhifələrini silmək» cəhdi narahat edirdi. O, incəsənətdə milli forma uğrunda mübarizə edir, bəstəkar yaradıcılığı üçün zəngin məqam quruluşuna böyük əhəmiyyət verirdi.

Qızğın mübahisələrin ən mühüm, bəlkə də həlledici yekunu Azərbaycan musiqisinin durğunluğuna son qoymaq, onu xalq qaynaqlarından ayırmayıb, tarixi yüksəliş yollarına çıxarmaq zərurətini irəli atdı.

Dahi bəstəkarın yaradıcılıq axtarışları dövrü xüsusilə maraqlıdır, çünki bu axtarışlar çox zaman rəsmiyyət xarakterindən çıxıb, «ev» söhbətləri, fikir mübadiləsi şəklini alır, yeni ideyaların doğmasına səbəb olurdu. Misal üçün, otuzuncu illərdə «Leyli və Məcnun» operasının yeni redaksiyasını yaratmaq söhbəti var idi. Yeni redaksiya üçün muğam improvizələrindən imtina, rus və Qərbi Avropa bəstəkarlarının təcrübəsindən istifadə etmək məsləhət görülürdü. Bəstəkar bir müddət bu təklif üzərində ciddi fikrə getdi: o, bığlarını oynada-oynada arabir bizə tanış olmayan melodiyaları zümzümə edir, yaxud da fortepiano arxasına əyləşərək çalır, harmoniya axtarırdı.

Tezliklə vəziyyət bir qədər aydınlaşdı: «Leyli və Məcnun»un yeni redaksiyası üçün ilk addım atıldı: bu, Əbül-Qeysin (Məcnunun atasının) ariyası oldu. «Çahargah» üstündə qurulmuş bu ariya görkəmli müğənni Bülbülün ifasında böyük tə'sir bağışladı. İllər boyu Azərbaycan xalq musiqisinin lad əsaslarını öyrənən bəstəkar muğamın melodik inkişafı prinsipinə yeni həyat verdi. Bu prinsip bəstəkara yeni harmonik və polifonik formalar tapmaq üçün geniş imkanlar açdı. Bunun sayəsində o, böyük Füzuli poeziyasının dəqiq ritminə həmahəng olan səmimi və zəngin melodiyanın gözəl, bədii səslənməsinə nail oldu.

Ey bülbüli-busitani-bidad!
Hali dilini mənə bəyan et,
Əsrari-nəhanini əyan et.
Kim aldı əlindən ixtiyarın?
Kim eylədi tirə ruzigarın?
Nə seyrdəsən, sənə tələb nə?
Bu naleyi-zarinə səbəb nə?..

Bu ariyada bəstəkar melodiya və Füzuli əruzunun dürüst ölçüsünə, onların vəhdətinə ustalıqla nail olmuşdur. Bu, uğurlu yaradıcılıq, yeni bir eksperiment idi.

Otuzuncu illərin əvvəllərində Üzeyirin «Leyli və Məcnun»u yeni redaksiyada «yaratmaq həvəsi söndü». «Aşıqsayağı», «Çahargah», «Şur» mövzularında fantaziyalar, «Komsomolçu qız» və s. əsərlər yaradan bəstəkar, artıq «Koroğlu» operası istiqamətində iri addımlarla irəliləyirdi. Məhz bu illərdə bəstəkar qət etdi ki, «Leyli və Məcnun» milli opera sənətimizin ilkidir. Onun tarixi əhəmiyyəti də bundadır, odur ki, onu ilkin yarandığı şəkildə də saxlamaq lazımdır. Azərbaycan musiqisinin sür'ətlə yüksəlişi isə yeni yaradıcılıq üslubu ilə yazılmış yeni əsərdə —«Koroğlu» operasında özünü nümayiş etdirdi.

1975

Sadıq Vəkilov
Xatirə

Üzeyir Hacıbəyovun adını mən hələ kiçik yaşlarımdan eşitmişdim. Üzeyir haqqında mənə əmim oğlu Vəkil Vəkilov danışmışdı.

Mən də Qori seminariyasında oxuyurdum. O zaman bayram günlərində müəllimlər və seminariya şagirdləri Zaqafqaziyanın müxtəlif yerlərindən gəlmiş təbrik teleqramlarını sevinclə oxuyardılar, bu teleqramlar arasında seminariyanın yetişdirməsi olan, geniş şöhrət qazanmış bəstəkar, ədəbiyyatçı və xalq maarifi xadimi Üzeyir Hacıbəyovun da təbriki olardı.

1914-cü ildə Üzeyir özü Qoriyə gəldi. Onun bizimlə, seminariya şagirdləri ilə necə görüşdüyü yaxşı xatırımdadır. O, incəsənətin xalq üçün əhəmiyyətindən, xalqın estetik zövqünün tərbiyəsində xalq müəlliminin oynadığı böyük roldan ilhamla danışırdı. Hacıbəyov öz yaradıcılıq planlarından da danışdı. Biz isə onun şərəfinə konsert verdik: çoxumuz seminariyada skripka çalmağı öyrənmişdik, məktəbdə şagirdlərdən təşkil olunmuş nəfəsli alətlər orkestrimiz də vardı. Orkestrə ikinci musiqi müəllimi S. F. Fidelman rəhbərlik edirdi. Birinci musiqi müəllimimiz isə Bekker idi. Qori müəllimlər seminariyasının yetişdirməsi olan Müslüm Maqomayev vaxtilə bu müəllimə göndərdiyi məktubda belə yazırdı: «Tale məni uzaq bir aula atmışdır, yeganə sevincim və təsəllim, Sizin mənə verdiyiniz bu taxta parçasıdır,..» Bekker öz sevimli şagirdinə skripka bağışlamışdı. Bunu seminariyada tez-tez xatırlayırdılar. Sitat gətirdiyim məktub isə indiyədək keçmiş seminariyanım arxivində qorunub saxlanılır.

Böyük bəstəkar Üzeyir Hacıbəyov öz doğma məktəbinin musiqi həyatını daim izləyirdi. O, şagirdlərin qüvvəsilə göstərilən «Arşın mal alan» musiqili komediyasının tamaşası haqqında xoş rə'y söylədi. Bu, yarım əsr bundan əvvəl olsa da, bizim seminariyanın həyatındakı həmin hadisənin xatirəsi Hacıbəyovun gözəl musiqisi kimi həmişə təzədir.

1965