Yaradıcılığı

 

Ədəbi irsi / Publisistika və felyetonlar

 

ORDAN-BURDAN¹

İdarəmizə poçt gələn kimi hamımız yığılırıq başına ki, görək nə var, nə yox. Biz qəzetlərə baxırıq, müdirimiz də məktubların konvertini bir-bir cırıb qoyur kənara və deyir:

— Aləm şair oldu!

— Biz soruşduq:

— Necə?

Müdir dinməyib, kənara qoyduğu kağızlara işarə edir.

Baxıb görürük ki, hamısı şerdir.

Çox gözəl, heç sözümüz yoxdur və bunu da bilirik ki, şairlik böyük bir vergidir və şeri oxuyan da gərək bundan bir ləzzət anlasın və ya özündə bir hüsn hissi oyandığını bilsin.

Bu əhvalatı nəzərdə tutub başlayırıq şerlərdən bir-bir oxumağa. Görürük ki, biri belə yazıbdır:

Ey olan qanına qəltan İran, Hansı zalım etdi səni belə viran?

Yoldaşlarımızdan biri deyir: — İran padşahı! Biz də təsdiq edirik ki, bəli, İran şahı və görürük ki, bu sualın heç mətləbə dəxli yoxdur.

Sonra dalısını oxuyuruq, görurük «şair», «İran», «viran» gəlmələrinə bir qafiyə tapıb: can. Və bu qafiyəni şerə salmaq üçün belə deyibdir:

Gör necə oldular qurban neçə can

Yoldaşlarımız bir-birinin üzünə baxıb və başını bulayır.

Dalını oxuyuruq — qurban sözü tapıb və yazıbdır.

Tiqi bürranilə oldular qurban!

Baxırıq ki, bizdə heç bir hiss oyanmır. Ancaq yadımıza nədənsə Rüstəm pəhləvan düşür.

Dalısını oxuyuruq:

Qırdılar hamını tamam yeksər, Qaldı orda bircə pədər.

«Şair» burasını yazdıqda yəqin güman edirmiş ki, oxuyanlar ağlayacaqlar. Amma sözün doğrusu, bizi gülmək tutur və yoldaşlarımızdan biri deyir:

— Yəqin dalı da olacaq—dərbədər. Doğrudan da görürük yazıbdır ki,: Övrət, uşaq oldu dərbədər. Çığırdı qundaqda tifli südəmər.

Burada yoldaşlarımızdan biri təvəqqə edir ki, izn verək şerin dalısını o desin və heç dayanmayıb bir nəfəs almaya deyir:

Səyin oldu ey şair lap hədər Bu cürə şerlər səbətə gedər. Şer yazmaq da çox hünər istər. Səndə də yoxdur bir belə hünər. Sən get bu dərsi bir elə əzbər və de: Əlif, bey, püş, dü zəbər, düzir!

Doğrudan da şairlərimiz bunu yadlarından çıxarmasınlar ki, şerin hər bir fərdi, — məlumdur, — hissin tərcümani olmalıdır ki, oxuyan kəsdə də o hiss oyansın. Yoxsa qafiyəbazlığa qalsa, aşıq Pəri xala² da şairdir ki, deyibdir:

Ay doğdu qəlbiləndi, Doğduqca qəlbiləndi Gedib canana deyin ki, Bu qəlb o qəlbnəndi.

 

ORDAN-BURDAN ³

«Novoye vremya» qəzetində yazdığı⁴ beş-altı sətr şeylər əvəzində 12 min manat məvacib alan Stolıpin⁵ (baş vəzirin qardaşıdır) İran barəsində belə yazır:

«Bir rus qulluqçusu Zakaspi oblastda iranlı kəndinə gedib mehmannəvaz bir iranlının evində qalır. Çörək yedikdən sonra haman qulluqçu papiros çəkib spiçkanın qutusunu yerə atır. İranlı töz qutunu götürüb başlayıb ora-burasına tamaşa eləməyə...»

(Yəni deyir, iranlı o qədər vəhşi idi ki, spiçka qutusu da görməmişdi).

«Qutunun üstündə Pyotr Kəbirin şəkili vardı...»

Mən 25 ildir ki, papiros çəkib, min cürə spiçka qutusu görmüşəm. Heç birinin üstündə rus padşahı Pyotr Kəbirin şəklini görməmişəm.

«Qulluqçu şəkilin kim olduğunu iranlıya qandırdıqda iranlı ona ehtiram etməyə başlayır, öpür və kəmali-təntənə və dəbdəbə ilə spiçka qutusunu yuxarı başa qoyub deyir ki:

— Bunu iki gözüm kimi saxlayacağam».

(Bəli! Yəni iranlılar vəhşilikdən savayi bir də çox padşahpərəstdirlər, demək istəyir.)

«Mən İranda olmuşam, amma məndən ötrü çox təəccübdür, nə təhər oldu ki, iranlılar birdən inqilab başladılar?»

Yəni deyir: Necə ola bildi ki, vəhşilikdən spiçka qutusunu öpüb gözlərinin üstünə qoyan iranlılar birdən hürriyyət və azadlıqdan dəm vurmağa başladılar? Bunlar haman iranlılar dəyillərmi ki?

«Dəmir yolunda işləyən zaman iki min nəfərləri bir balaca türkmən dəstəsi qabağından dovşan kimi qaçırdılar?... Bu tayfa cəmi-cümlətanı bir iyirmi ilin ərzində bu qədər dəyişə bilərmi? Buna inanmaq çətindir.»

(İndi ağzımı açıb burada bir neçə söz deyərəm... sonra məni qınayarlar).

«Yox, mən inanmıram İran inqilabına. Bu nə inqilabdır ki, beş yüz qazağın rus polkovniki sərgərdəliyi ilə olan hücumu ilə sakit oldu...»

Cənab yazıçının daldakı sözlərindən bu çıxır ki, şah özü tazə fikir sahibi bir adamdır və çamaat o ağılda ola bilməz və iranlılar şah ilə hürriyyət davası etməyib, bəlkə cəhalət davası edirlər.

Şahın tazə fikir sahibi olduğunu yazıçı çənabları yəqin kəsilmiş başlardan, cırılmış qarınlardan və asılmış bədənlərdən bilir. Doğrudan da ölülərin qarnını cırmaq tazə fikirdir! Amma Stolıpin cənabları isə, bu da İran işlərində taza cahildir, zira ki, — «iranlılar inqilab bacarmazlar, çünki bir İran kəndlisi spiçka qutusunu öpmüşdü və beş-altı hambal da türkmənlərdən qorxmuşlar». Demək, məntiq cəhətincə böyük bir cəhalətdir və Mələgəl-Mütəgəllimeynləri, Cahangir xanları⁶, Təbatəbai⁷ və s. hürriyyət qurbanlarını şahdan ağılsız hesab etmək— insaf cəhətincə böyük bir ağılsızlıqdır.

 

ORDAN-BURDAN⁸

 

Ədəbiyyat

Məşədi Kabilin başı çox qarışıq idi, cürbəcür «vajnı» işləri var idi ki, bunların hamısını bir-bir düzəltmək lazım idi. Bir işi o idi ki, gərək oğlunu işkolaya qoysun; ondan sonra qızını köçürsün və bunlar hamısı keçəndən sonra Təbrizə gedib mal gətirsin və dükanını olduğu yerdən ayrı bir yerə köçürsün və bundan başqa o qədər xırda işləri var idi ki, bəzi vaxt heç başını qaşımağa da macalı olmurdu.

Məşədi Kabilə məsləhət gördülər ki, əvvəlcə Təbrizə gedib dükan işlərini düzəltsin, sonra o biri işlərinə şüru etsin.

— Elə yaxşıdır, əvvəlcə işlərini bir qurtar, sonra allah qoysa qayıdarsan, çan sağlığı olsun, o biri işlərini də düzəldərsən! — deyib arvadı da Məşədi Kabilə bunu məsləhət gördü.

Məşədi razı oldu və başladı Təbrizə səfərə hazırlaşmağa...

Söyləyirlər ki, London ingilisləri bazardan evlərinə bir parça kağız yazıb göndərirlər ki: «Məni nahara gözləməyin, Hindistana gedəcəyəm» və arvad uşağı ilə görüşməyi qayıdan başa qoyub paraxoda minib gedirlər. Amma bizim müsəlmanlar nədənsə qürbətdən çox qorxurlar.

Odur, məsələn, Bakıdan Biləçəriyə və ya Şuşa qalasından Ağdama getmək lazım olanda çox bikef olurlar, arvad-uşaq da bikeflənir və yola düşəndə də az qalırlar ki, ağlaşma qursunlar.

İndi Məşədi Kabil də Təbrizə gedəcəyini yadına salıb bir az bikef olmuşdu, arvad-uşaqlar da bikef idi. Ancaq bircə Kərbəlayi Səfinin veçinə deyildi. Pəncərənin altında oturub səfərə hazırlaşan Məşədi Kabili gözləyirdi və uşaqlara təsəlli vermək üçün deyirdi:

— Allah qoysa atanız bu gün çıxar, bir-iki gündən sonra olar Təbrizdə, amma görün Sizə nələr gətirəcək! Təbriz yemişi, bax, kişmişləri bu boyda olur, bax, badamları qoz boyda, çoxlu xurma gətirəcəkdir ki, biri yumruq böyüklükdə.

İşin bu məqamı balaca uşaqların bir qədər kefini açdı. Balaca Səməd isə tək bir yer-yemişlərə kifayət etməyib bir Təbriz xoruzu da istədi.

— Bəs Təbriz xoruzu da gətirər, — deyib Kərbəlayi Səfi onu arxayın etdi. İki saatdan sonra min cürə dualar ilə, daldan su atmaq ilə, qapıya quran çıxartmaq ilə Məşədi Kabili yola saldılar...

Bir saatdan sonra bazara xəbər düşdü ki, Məşədi Kabili paraxod qabağında öldürdülər!

 

---

1. Felyeton «Tərəqqi» qəzetinin 1908-ci il 6 iyul tarixli 3-cü nömrəsinin 3-cü səhifəsində «Filankəs» təxəllüsü ilə dərc olunmuşdur.
2. Pəri xala — XIX əsrin axırlarında Qarabağ mahalında məşhur aşıq idi.
3. Felyeton «Tərəqqi» qəzetinin 1908-ci il 8 iyul tarixli 4-cü nömrəsinin 3-cü səhifəsində «Filankəs» imzası ilə dərc edilmişdir.
4.«Novoye vremya» qəzeti 1868—1917-ci illərdə Peterburqda nəşr edilirdi;
5. Burada adı çəkilən jurnalist Stolıpin qəddar irticaçı, 1906—1911-ci illərdə əvvəlcə daxili işlər naziri, sonralar isə baş nazir olmuş və 1911-ci ildə Kiyev teatrında qabaqcadan təşkil edilmiş suiqəsd nəticəsində öldürülmüş Pyotr Arkadyeviç Stolıpinin (1862—1911) qardaşıdır.
6.Cahangir xan — İranın mütərəqqi jurnalisti, «Suri-İsrafil» jurnalınıni redaktoru idi; Məmmədəli şahın əmri ilə edam edilmişdir.
7. Təbatəbai — İran müctəhidi idi.
8. Azərbaycan xalqının səadəti, xoşbəxtliyi uğrunda daima can yandıran Üzeyir Hacıbəyov öz yazılarında cahalət və nadanlığı yorulmadan ifşa edir, vəhşi hərəkətlərə qarşı nifrət oyadırdı. Satqın qoçuların əli ilə ev yarmaq, suiqəsd etmək, adam öldürmək kimi çirkin hərəkətləri pisləyən bu felyeton «Tərəqqi» qəzetinin 1908-ci il 10 iyul tarixli 6-cı nömrəsinin 3-cü səhifəsində «Filankəs» təxəllüsü ilə çap edilmişdir.

Operalar | Musiqili komediyalar | İnstrumental və vokal əsərləri |
Ədəbi irsi | Elmi irsi | Epistolyar irsi | Tələbələri